Osmanska arhitektura u Srbiji: Najrigorozniji kulturocid u ljudskoj historiji
Iz današnje perspektive, priče o Beogradu iz osmanskog perioda liče na fantastične priče pune pretjerivanja i „nemogućih“ podataka. Tragedija u svemu tome jeste što su te priče zaista i istinite. Beograd je rame uz rame sa Sarajevom i Skopljem bio prestolnica islamske kulture i umjetnosti na Balkanu.
Autor: Kenan Šurković, glav. i odg. urednik Islamicarts magazina
Historija osmanske arhitekture u Srbiji predstavlja izuzetno bogat kreativni period, nenadmašan za sve ono što je bilo ranije, ili što će se kasnije pojaviti u toj zemlji na polju umjetnosti. Međutim, ta je historija (kad je riječ o materijalnim ostacima) zbrisana neviđenim činom barbarizma. Poslije odlaska Osmanlija i protjerivanja Bošnjaka iz Srbije, prvi zadatak srpskih političkih i kulturnih elita bio je zatiranje svih ostataka osmanske arhitekture. To je bio jedan od najrigoroznije sprovedenih kulturocida u ljudskoj historiji što je imalo ogromne posljedice po fizionomiju gradova. Pa tako, na primjer, danas ne možemo govoriti o historijskoj jezgri Beograda jer ona ne postoji, tačnije srušena je (u toj devastaciji učestvovala je i Austrija početkom 18. st.). Od stotina objekata osmanske arhitekture, nekada prisutnih u Srbiji, danas možemo govoriti samo o ostacima ostataka. U tom smislu, nisu sačuvane niti mikrocjeline koje bi koliko toliko davale sliku o nekadašnjem Beogradu, Nišu, Valjevu, Užicu ili Smederevu. Prema tome, možemo govoriti o samo nekoliko „preživjelih“ građevina bez ikakvog historijskog konteksta. Na čitavom području današnje Srbije i Crne Gore, značajnije cjeline islamske arhitekture prisutne su samo u mjestima gdje Bošnjaci i Albanci čine većinu.
Beograd je bio prestolnica islamske kulture i umjetnosti
Ali vratimo se malo u historiju. Iz današnje perspektive, priče o Beogradu iz osmanskog perioda liče na fantastične priče pune pretjerivanja i „nemogućih“ podataka. Tragedija u svemu tome jeste što su te priče zaista i istinite. Beograd je rame uz rame sa Sarajevom i Skopljem bio prestolnica islamske kulture i umjetnosti na Balkanu. Razvoju ovog grada pogodovala je i dobra politička klima. Srbija je bila poznata kao stabilna teritorija u svakom pogledu, s obzirom da je bila u zaljeđu Bosne koja je praktično bila krajište osmanskog carstva i neprestalno na udaru evropskih ratnih koalicija. To je ujedno bio i najprosperitetniji period u historiji srpskog naroda. Gradovi su od skromnih srednjovijekovnih trgovišta iz perioda Ugarskog jarma prerastali u razvijene ekonomske centre u kojima su svoje mjesto nalazili ljudi svih konfesija. Najpoznatiji opis Beograda iz osmanskog perioda jeste onaj Evlije Čelebije iz druge polovine 17. stoljeća. Podaci koje on navodi su impresivni i govore o veličini i slavi osmanskog Beograda. Na osnovu tog svjedočenja Beograd je imao 270 džamija i na desetine medresa, tekija, hanova, rezidencija itd. Mada neki historičari sumljaju u ove brojke, one su na osnovu različitih istraživanja najvećim dijelom i potvrđene. Iako se čini da je pogotovo preuveličan broj džamija, moramo razumijeti šta je pod pojmom džamije Evlija Čelebija podrazumijevao. Najrealnije je procjeniti da je Beograd imao između 160 i 180 džamija, od toga oko 20 kupolnih. Ova brojka od 270 džamija vjerovatno obuhvata i mesdžide pa je na taj način ona sasvim prihvatljiva, ako uzmemo u obzir činjenicu da je na svom vrhuncu Beograd u osmanskom periodu imao oko 100.000 stanovnika (16. i 17. st.).
Foto/ Bajrakli džamija u Beogradu
Danas, nažalost imamo samo jednu preostalu džamiju. Bajrakli džamija izgrađena je 1575. godine a prvobitno je nosila naziv Čohadži Hadži Alijina džamija po svom osnivaču. Vremenom je mijenjala imena a danas je poznata kao Bajrakli džamija. Riječ je o jednoprostornoj kupolnoj džamiji netipičnoj za klasičnu osmansku arhitekturu zbog izuzetno naglašenog tambura (zid u gornjoj zoni građevine na koji se oslanja kupola). Na osnovu sačuvanih fotografija i crteža starog Beograda, izgleda da su mnoge kupolne džamije slijedile obrazac Bajrakli džamije, što Beograd jednim dijelom odvaja od uobičajnih arhitektonskih tendencija prisutnih u drugim gradovima Balkana.
Diwan, matrovsko izdanje 2014.
