Kako je Osmansko carstvo branilo svoj integritet u bosanskom vilajetu?
UVOD
Osmansko Carstvo je sigurno jedna od tvorevina koja nikada neće prestati biti izučavana. Trajalo je stoljećima, a kako je raslo i zauzimalo teritorije na kojem su živjeli i nemuslimani, pojavila se potreba za krivičnim zakonikom koji bi vrijedio za sve građane na teritoriju Osmanskog Carstva. Tako je 09. Augusta. 1858. (28 Zu-l-hidždže 1274. ) na osnovu Kaznenog zakona Francuske iz 1810. godine (Code Napoléon; Napoelonov zakonik; Izvorno Code civile des Fran) napravljen Carski Osmanski Zakonik. Usvajanje ovog zakonika je je bio prvi jasan raskid sa tradicionalnim zakonima. Carski Zakonik se koristio sve do 1926. godine, a na bliskom istoku i nešto duže pod nazivom Qānūn al-jazāʿ al-ʿUthmānī (Osmanski carski zakonik).
U Bosni i Hercegovini ovaj zakonik je donesen za vrijeme postojanja Bosanskog vilajeta pod nazivom „Carski kazneni zakonik“, isti je preveden i čini kopiju hatihumajuna (svečana povelja turskog sultana), 1870. godine, dvanaest godina nakon izdavanja.
Pretpostavlja se da isti u BiH nije korišten dugo vremena, jer je poznato da potpisom aneksije sa Austrougarskom, 1878. godine, Osmansko carstvo bilo „prevareno“, te jedini zakoni i prava koji su zadržani i usvojeni od strane Osmanskog carstva su bile vjerska prava i slobode i mogučnost molitve petkom.
Osmanski carski kazneni zakonik je štampan u Vilajetskoj štampariji, koja se prethodno zvala Pečatnja I.K. Soprona. Prve službene publikacije Bosanskog vilajeta su bile Bosanski vjesnik i Bosna (1866-1878) u kojem su obavljivana sva dešavanja u carstvu, te tako i informacije vezane za kaznena djela i sankcije.[1]
VRSTE KRIVIČNIH DJELA PREMA CARSKOM KAZNENOM ZAKONIKU ZA BOSANSKI VILAJET
Prema Carskom Kaznenom Zakoniku za Bosanski vilajet u Odjeljenju prvom, jasno se daje podjela na tri vrste krivičnih dijela. Tako u Parafu 2. Odjeljenje prvo stoji:
„Krivice koje se kazne po zakonu, dijele se na tri vida:
Prvo zločinstvo, drugo prestup, treće pogrješka.“[2]
„Zločinstvo je djelo, koje iziskuje kaznu mučitelnu. Mučitelna kazna jeste pogubljenje, vječiti li privremeni okovi (pranga) sa razglašenjem, zatvor u tvrdinji, vječno zatočenje, lišenje čina i službe do života, i oduzeće građanskih prava.“[3]
Pod „zločinstvo“ spadaju krivična dijela: Narušavanje spoljašnjeg mira carske vlade; Narušavanje unutrašnjeg mira carske vlade; Davanje mita (rušveta); Krađa državnog imanja; Zloupotrebljavanje službe i položaja; Zloupotreba činskog položaj; Protivljenje državnim činovnicima; Skrivanje zatvorenika; Uništavanje pečata, založne stvari i zvaničnih pisama; Pokazivanje u zvaničnim redovima bez dozvole; Napadanje vjerozakonskih prava i skrvnjavanje i opustošenje starih i poštovanja dostojnih spomenika; Narušavanje telegrafskog saobračaja; Otvaranje štamparije bez dozvole i štampanje i obnarodivanje škodljivih listova; O kalpoznaluku; Podmetanje (sahtećarluk); Podmetanje požara;
„Prestupljenje je djelo, koje iziskuje popravljujuću kaznu. Popravljujuća kazna jeste: zatvor veći od jedne sedmice, privremeno zatočenje, lišenje službe, i novčana kazna.“[4]
Pod „prestupljenje“ spadaju krivična djela: Ubistvo, ranjavanje; Udaranje i zaplašivanje; Podbacivanje dijece; Prodaji pomješanih pića i otrova bez jemstva; Narušavanje časti; Zatvaranje i zadruživanje; krađa nepunoljetnih i otimanje djevojaka; Kazne za one koji lažno svjedoče i lažno se zaklinju; Kleveta, psovka i zakazivanje tajnih poslova; Krađa; Kazna za bankrote i dolanderidžije; Zloupotrebljavanje povjerenja; Zloupotreba prodaje na licitaciji i oni koji čine zloupotrebljavanje u trgovačkim poslovima; Kazne za komar li lotriju (pijanko); Protivljenje naredbi za pažnju i čistoću i za one koji postupaju protivno policijnim naredbama;
„Pogreška (kabahat) jest djelo i vladanje koje iziskuje izobličavajuće postupke. Kazna s izobličavajućim postupcima jeste: zatvor od 24 sahata do jedne sedmice, i kazna novčana najviša do sto groša.“[5]
VRSTE SANKCIJA PREMA CARSKOM KAZNENOM ZAKONIKU ZA BOSANSKI VILAJET
Pogubljenje Pogubljenju je prethodilo čitanje javne presude sa dokazima na gubilištu (mejdan sijaset).[6] Ukoliko tjelo pogubljenjog ne bi imalo nasljednika, tjelo bi se slalo na narodni pogreb. Žena koja bi bila osuđena na pogubljenje, ukoliko bi rekla da je trudna isto bi se dokazalo, kazna bi se izvršila nakon porođaja.
Kazna vječnih okova Osuđenik na kaznu vječnih okova (ćurek) bi izdržavao kaznu radeći teške poslove sa željezom na nogama. Presudi bi takođe prethodilo javno razglašenje (tešhir), koje bi bilo veoma krupnim slovima napisano na tržištu (mejdanluku) ili gdje ima naroda i osuđenik bi isti držao na prsima, naredna dva sata. Nakon dva sata na noge bi mu se stavilo željezo i osuđenik bi se poslao na izvršavanje kazne. U razglašenju bi stojalo kratak prepis MAZBATE suda koji ga je osudio.
Osuđenicima mlađim od osamnaest godina, bi bilo oprošteno pravilo razglašavanja.
Isključuju se i oprošćavaju od pravila obličenja: Turska ulema, Šehovi, propovjednici i imami, i druge narodnosti izključuju se duhovna lica.[7]
Kazna privremenih okova Je bila u trajanju od tri do petnaest godina u mjestu u kojem bi vlada to odredila. Kazna manja od pet godina se mogla izvršavati u mjestu boravišta.
Osmanski carski zakonik je takođe uvažavao vjerozakonske svetkovine, te u tim danima ove kazne nisu izvršavane.
Vječni zatvor Vječni zatvor u tvrdnji jeste da se krivac drži do života u tvrdnji koju vlada odredi. Vječni zatvor bi bio do kraja života, ali osuđeniku bi bilo dozvoljeno za zahtjev premještanje familije u mjesto izvršenja kazne.
Privremeni zatvor Osuđenik se drži u zatvoru od tri do petnaest godine u jednoj tvrdnji koju odredi vlada. Kazna privremenog zatvora u tvrdnji se broji od dana potvrđene zatvorske presude i MAZBATA koji je napisan.
Oni koji se nalaze u privremenom zatvoru ukoliko bi imali potrebu za vođenjem svojih redovnih poslava, bio bi im dodjeljen punomoćnik u vremenu kazne, za onoliko koliko bi njihova zatvorska kazna trajala. Po izvršavanju kazne sva njihova pokrenta imovina bi bila vračena.[8]
Kazna lišenja od čina i od službe Kazna lišenja od čina i od službe pi podrazumjevala trajno suspenziju. Ukoliko bi imao i čin i službu, prvo bi mu se oduzimao čin, služba, pa plata.
- Ukoliko bi se radilo o kazni vječnog ili privremen zatvora, vječnog zatvora u tvrdnji i vječnog zatvora, takođe bi podrazumjevalao i oduzimanje čina, službe i plate do života.
- Ako je privremeni zatvor u tvrdnji rješen i opredjeljen kao zasebna kazna, za vrijeme trajanja kazne bi bio lišen čina, službe i plate, a kad ispuni vrijeme kazne, ako se pokaže kod vlade da je popravljen, dozvoljava mu se povrata na prijašnje stanje.
- Ako je u promjenu za okove opredjeljenja kazna zatvorta u tvrdnji, onaj koji se nalazi na kazni okova bi bi bio kažnjen i lišenjem čina i službe do života.[9]
Oduzimanje građanskih prava Kazne lišenja građanskog prava za života su bile:
- Osuđeni na tu kazu podpada kazni lišenja čina i službe
- Lišava se građanski prava , tj. Ne može biti u zvaničnoj službi građanskoj, esnafskoj i narodnoj
- Ne može se upotrebljavati kao učitelj
- U izvršenju ispita ne upotrebljava se, u parnici slučajno da bi bilo potreban njegov iskaz ne uvažava se, nego se samo prima za prosto znanje, a nema snage da parnicu riješi, a u parnici nemože biti punomoćenik
- Ne može biti tutor
- Nema pravo nositi oružje
Kazne su se mogle spajati pa lišenje čina i službe i lišenje građanski prava neki put bi bile zajedno sa kaznom u okovu do života ili privremeno, sa zatvorom u tvrdnji ili zatočenjem do života, a neki put određene zasebno. Ako se kazna presudi na više od tri godine sa kaznom zatvora, presudjuje se zajedno.
Iz presude (ILAMA) gore navednih kazni pogubljenja, vječne ili privremenog okova, zatvora u tvrdnji, vječng zatočenja, oduzimanja čina i građanskog prava, kratki sadržaj presude obnarodavaće se u cenralnom vilajetsko mjestu, gdje su presude izdate, u kome su kadiluku zločinstvo dogodilo, u mjestu gdje će se presuda izvršavati, mjestu obitavanja krivca. U Carigradu se sadržaj presude stavlja pred vrata ministarstva policije (BABU ZAPTIJE), a izvan Carigrada pred sudske kuće.
Zatvor veći od jedne sedmice Kazna zatvora je bila izvršavana u državnoj tamnici za osuđeno vrijeme. Vrijeme kazne se računalo od vremene zatvorenje. Kazna bi bila određena od 24 sata do tri godine. Ovakvi zatvorenici bi radili poslove shodne njihovom položaju.
Privremeno zatočenje Bi podrazumjevala udaljenje iz jednog mjesta prebivališta u drugo udaljeno mjesto na period od tri mjeseca do tri godine.
Lišenje službe Po završetku kazne zatvora, bilo bi lišenje službe i ukidanje plate. Vrijeme ukidanja službe bi bilo od tri mjeseca do šest godina tj. Oni koji su osuđeni za vrijeme trajanja kazen nemogu biti u službi i nemogu platu primati.
Novčana kazna bi često podrazumjevala i kaznu zatvora i novčanu kaznu.
Zatvor od 24 sahata do jedne sedmice
Kazna najveća do sto groša
ZAKLJUČAK:
Ono što je zanimljivo je da u Carskom Kaznenom Zakoniku za Bosanski Vilajet se pridavalo više značaja na narušavanje spoljašnjeg i unutrašnjeg mira carske vladavine od npr. ubojstva. Zaključujemo da usljed opadanja jačine Osmanskog Carstva, su pribjegavali stvaranju straha u Carstvu ukoliko bi se dokazalo da pojedinac ili skupina radi protiv Carske vladavine. Stroge kazne su bile izrečene i onima koji su za to imali makar i naum. Zanimljiva činjenica je i da je u vrijeme sultana Abdul Aziza došlo do ustanka u Bosni i Hercegovini i Bugarskoj protiv Osmanskog Carstva, te su velike kazne za narušavanje spoljašnjeg i unutrašnjeg mira carske vladavine bile razumljive.
Možemo primjetiti da ipak u nekim sankcijama Osmansko Carstvo je poznavalo neku vrstu diplomatskog imuniteta, te neke sankcije se nisu odnosile na tursku ulemu, šehove, pripovjedike, imame i duhovna lica druge narodnosti.
Poznato je i da 1875. godine za vrijeme Sultana Abdul Aziza Osmansko Carstvo bankrotiralo, te je jasan i naum donošenje ovakvih prepoznavanja krivičnih dijela i sankcija, koje predstavljaju i pokušaj prikupljanja novca u Carstvo. Sultan Abdul Aziz se smatrao jedin od najrasipnijih sultana i vladao od 1861 – 1876.
Nakon Sultana Abdul Aziza, njegovi nasljednici nisu mogli vratiti stari sjaj Osmanskom Carstvu, pa i Carski Zakonik kako u Osmanskom Carstvu, tako i u Bosni i Hercegovini nije preživio dugo. Iako napredan i za to vrijeme jako sveobuhvatan, neka krivična dijela i sankcije su nadživljene.
Postavlja se pitanje da li Bosna i Hercegovina može naučiti nešto iz svoje historije!? Donošenje daljih zaključaka je ostavljeno čitaocu na razmišljanje.
LITERATURA:
Izvor:
-
- CARSKI KAZNENI ZAKONIK ZA BOSANSKI VILAJET, kopija hatihuhamajuna, preveli s turskog originala Husein efendija Karabegović i Nikola efendija Kraljević, Vilajetska štamparija, Sarajevo 1870
-
- THE IMPERIAL OTTOMAN PENAL CODE,Published by Humphrey Milford, Oxford University Press, Amen Corner, London 1913
Dodatna literatura:
-
- Ziadeh, Farhat J. . “Criminal Law.” In The Oxford Encyclopedia of the Islamic World. Oxford Islamic Studies Online. Dec 15, 2014. <http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t236/e0170>.
Internet:
Autor: Adisa Kučuk, MA dipl. iur.
[1] http://www.rodoslov.ba/Pages/view/25/1/
[2] Carski Kazneni Zakonik za Bosanski Vilajet, Vilajetska štamparije, Sarajevo, 1870., Odjeljenje prvo, Paraf 2.
[3] Carski Kazneni Zakonik za Bosanski Vilajet, Vilajetska štamparije, Sarajevo, 1870., Odjeljenje prvo, Paraf 3.
[4] Carski Kazneni Zakonik za Bosanski Vilajet, Vilajetska štamparije, Sarajevo, 1870., Odjeljenje prvo, Paraf 4.
[5] Carski Kazneni Zakonik za Bosanski Vilajet, Vilajetska štamparije, Sarajevo, 1870., Odjeljenje prvo, Paraf 5.
[6] Carski Kazneni Zakonik za Bosanski Vilajet, Vilajetska štamparije, Sarajevo, 1870., Odjeljenje drugo, Paraf 16.
[7] Carski Kazneni Zakonik za Bosanski Vilajet, Vilajetska štamparije, Sarajevo, 1870., Dodatak, Paraf 19.
[8] Carski Kazneni Zakonik za Bosanski Vilajet, Vilajetska štamparije, Sarajevo, 1870., Odjeljenje drugo, Paraf 27.
[9] Carski Kazneni Zakonik za Bosanski Vilajet, Vilajetska štamparije, Sarajevo, 1870., Odjeljenje drugo, Paraf 30.
akos.ba
