Gradovi i gradsko stanovništvo tokom osmanske uprave (3)

Gradovi su bili podjeljeni na džemate (opštine) i mahale. Džemati su bili organizirani prema vjeroispovjesti. U katastarske popise, deftere zasebno su upisivani džemati muslimana, zasebno džemat kršćana, te džemat Jevreja. I strani državljani ukoliko ih je bilo više mogli su obrazovati svoj džemat. Veća naselja muslimansko – orijentalnog tipa na Balkanu dijelila su se na dva dijela: čaršiju, zanatsko – trgovački dio, gdje je bio skoncentrisan sav privredni život grada i mahale – stambeni dio. Obično su u jednoj ulici bili skontrerirane zanatlije istog ili srodnih zanata. Osnivanjem esnafa privredni i obrtinički život u gradovima doživljava ekspanziju u velikoj mjeri.

Džamije, medrese, hanovi…

Sve monumentalne građevine islamske arhitekture građene su na području čaršije: džamije, medrese, hamami, bezistani, hanovi i karavansaraji. Okolo čaršije razvijale su se stanbene četvrti – mahale, čije je formiranje započinjalo podizanjem džamije. Svuda po gradu podizane su česme, a u dvorištima džamija, hamama, medresa vodoskoci. Karakteristika dijelova za stanovanje, kao i uopće orijentalnog grada je mnoštvo zelenila i vode. Osmanlijsko osvajanje Balkana unijelo je značajne promjene i u etnički sastav gradskog stanovništva. Podanici osmanskih gradova dijelili su se na muslimane i nemuslimane. Po osnovnoj staleškoj klasnoj podjeli, stanovnici su se djelili na asker – vojničku klasu i raju – radnu klasu. Ova podjela donekle je odgovarala i vjerskoj podjeli na muslimane i nemuslimane s tim što je među spahijama bilo nesto i kršćana, a raju su sačinjavali kako kršćani tako i muslimansko stanovništvo. Između vojničke klase i raje postojale su još neke društvene grupe koje se nisu mogle ubrojati ni u asker ni u raju. Takvo je bilo povlašteno stanovništvo gradova. u asker su pored vojnika spadali i svi službenici i visoki funkcioneri, kadije, muderisi te vjerski djelatnici. U gradovima je bilo znatno više stanovništva domaćeg nego stranog porijekla. Primjer je Sarajevo, gdje je u XVI stoljeću gotovo cjelokupno stanovništvo slavenskog porijekla, a samo njegov manji dio su stranci.

Promjene u vjerskom sastavu stanovništva

U XVI stoljeću i većini gradova na Balkanu je evidentan porast stanovništva, a njegov vjerski sastav mjenjao se u korist muslimana. Tome je doprinio prelazak na islam domaćeg stanovništva kao i metode preseljavanja i kolonizacije. Muslimansko stanovništvo u tim gradovima nisu činili samo funkcioneri i vojnici kako se to često mislilo, nego je, kako to pokazuju i popisi iz XVI stoljeća, većina muslimanskog gradskog stanovništva predstavljalo je zanatlije, trgovce i razne službenike. Ilustrativan primjer da se vjerski sastav od sredine XV, pa do kraja XVI stoljeća znatno promijenio je i primjer Sarajeva. U početku njegovog osnivanja većina stanovništva koji su upisani u deftere bili su kršćani, dok je krajem XVI stoljeća struktura njegovog stanovništva bila gotovo monolitna muslimanska.

Položaj stanovništva

Stanovnici balkanskih gradova, zavisno od svog položaja i vjere nosili su i različitu odjeću. Po sultanovom naređenju, pripadnici viših slojeva nosili su odjelo koje je obilježavalo njihov položaj u društvu, dok je nižim slojevima gradskog stanovništva bilo zabranjeno da se odjevaju u skupocjena odjela gornjih klasa. Neki građani nisu mogli nositi oružje niti pak jahati konja. U svakom balkanskom gradu postojale su odvojene četvrti za muslimane, hrišćane i Jevreje. Svi oni imali su svoje  duhovne vođe, muslimani imama i ćehaju, hrišćani sveštenika, a Jevreji rabina. Vlast je bila u rukama muslimana, a hrišćani i Jevreji su imali status raje. Zanimljivo je da u odnosu na ostatak Evrope, prema Jevrejima osmanska vlast odnosila se veoma korektno. Primjer Bosne u kojoj Jevreji nisu naseljavani u geta prikazuju na koji način se vlast odnosila prema drugom i drugačijem.

Za Akos.ba piše: Admir Lisica