80 godina od muslimanskih rezolucija: Bošnjački krik slobode u porobljenoj Evropi
Koliko su ustvari za Bošnjake važne muslimanske rezolucije, primjećuje dr. Enes Karić u svom radu pod nazivom Muslimanske rezolucije u novim tematizacijama. U ovom se radu Karić osvrće na radove desetina bošnjačkih i stranih intelektualaca koji tematiziraju muslimanske rezolucije dosta slično, te se iz čitanja Karićevog veoma opsežnog rada može zaključiti da su istraživači složni u tome kako Bošnjaci rezolucijama pokazuju antifašistički stav, koji je bio veoma opasan po život.
Historija bošnjačkog naroda od početka do kraja dvadesetog stoljeća isprepletena je mnogobrojnim iskušenjima koja su bitno utjecala na razvoj nacionalnog identiteta Bošnjaka. Nekoliko promjena državno-pravnih okvira u kojima se nalazila Bosna i Hercegovina također je doprinijelo nacionalnoj dezorijentiranosti Bošnjaka. Ipak, uslijed svih nedaća, Bošnjaci nikada nisu odustali od principa pravde i pravičnosti, posebno prema svojim komšijama drugih nacionalnosti.
Koštao je Bošnjake “merhametluk” ponekad i previše, o čemu svjedoče mnogobrojni zločini, genocid i progoni koji su počinjeni nad njima. Koliko su Bošnjaci uvijek spremni da stanu u zaštitu slabijeg i potlačenog, posebno govore događaji iz Drugog svjetskog rata, kada su bezbroj puta riskirali svoje živote kako bi od nepravde sačuvali svoje komšije. Priče o Dervišu Korkutu, koji je riskirao život kako bi spasio sarajevsku Hagadu od pada u ruke fašističkih vojnika ili herojski čin bošnjačke porodice Hardaga, koja je spasila jevrejsku porodicu Kavilio, pokazatelj su bošnjačke spremnosti da riskiraju život ukoliko je to cijena potrebna da bi se sačuvali tradicija i životi svojih komšija.
U Srebrenici je ljeta 1941. godine dr. Asim-beg Ćemerlić spasio od sigurne smrti preko 80 Srba od ustaškog režima. Isto je učinio i izvjesni Bošnjak Murat Dervišević. Naime, Dervišević je okupio značajan broj Bošnjaka s područja srebreničkog sela Kravice u cilju sprečavanja prodora ustaških snaga prema srpskom stanovništvu. Na zločine nad Jevrejima i Srbima tokom 1941. godine reagirali su podjednako bošnjački intelektualci i ruralno stanovništvo, što govori o općoj potrebi Bošnjaka da budu protiv zla. U kontekstu bošnjačkog doprinosa antifašističkoj borbi, posebno se izdvaja niz muslimanskih rezolucija napisanih od bošnjačke intelektualne elite.
Dr. Safet Bandžović u članku pod naslovom Bošnjaci i antifašizam: rezolucije građanske hrabrosti (1941.) i savremenost naglašava da su Bošnjaci, njihovim objavljivanjem, postali “jedina narodna zajednica u Europi koja je javno i sa potpisima tisuća svojih najuglednijih članova, protestirala protiv progona, paljevina, ubijanja, oduzimanja imovine i deportiranja svih ljudi zbog vjere, rase ili nacije, tražeći da država, ako jeste država i ako počiva na pravu i ljudskim principima, mora garantirati prava svih svojih građana. Kada je riječ o rezolucijama, potrebno je istaći da one nastaju na jesen 1941. godine, ali da cjelokupna ideja nastaje sredinom augusta mjeseca, a čemu su prethodili mnogobrojni ustaški zločini na teritoriji Bosne i Hercegovine. U navedenom članku Bandžović navodi da se kao “začetak svim ovim rezolucijama, prije svega Sarajevskoj, smatra skupštinski zaključak Udruženja ilmije ‘El Hidaje’” od 14. augusta 1941. godine.
“El -Hidaje” je pozvala muslimane da se, u duhu islama, klone svakog zlodjela, a državne vlasti da što prije zavedu red i sigurnost. Ovaj stav ima još veći značaj ako se uzmu u obzir izuzetno složene prilike u kojima je rezolucija donesena. Došla je u isto vrijeme kada su neki visoki funkcioneri režima, poput Džafera Kulenovića, uvjeravali javnost da se svi muslimani nalaze u ustaškom pokretu i kada ustaška vlast čini znatne napore da osigura podršku svom režimu. Prema jednom izvještaju Glavnog stožera Ministarstva hrvatskog domobranstva, iz druge polovine septembra 1941. godine, “Muslimani imaju razvijen osjećaj sažaljenja, pa ni u kom slučaju ne trpe nezgodan i nehuman postupak prema svojim bližnjima, makar ovi bili njihovi vjerski pa i politički protivnici. Smatraju da se želi zavaditi muslimane i Srbe, te da će pobuna Srba dovesti u opasnost živote i imovinu muslimana” te da zato traže da se “žurno uspostave redovna upravna i vojnička vlast, a sadašnje ustaške organizacije odmah raspuste”.
Od rane jeseni do kraja 1941. pojavljivale su se antifašističke, antiustaške rezolucije bošnjačkih građanskih struktura: Prijedorska rezolucija je obnarodovana 23. septembra, Sarajevska 18. oktobra, Mostarska 21. oktobra, Banjalučka 12. novembra, Bijeljinska 2. decembra i Tuzlanska 11. decembra. Ima indicija da su slične rezolucije donesene i u Bosanskoj Dubici, Visokom i još nekim mjestima. Trenutak u kojem nastaju muslimanske rezolucije jeste period u kojem sile Osovine doživljavaju veliki napredak na terenu širom Evrope, te je jedan ovakav istup bio izuzetno hrabar čin, posebno znajući na kakav su način nacističke i fašističke snage odgovarale svojim oponentima širom Evrope. Bošnjaci kao antifašistički opredijeljen narod nastojao je da pokaže da su vjerske i nacionalne slobode svakog građanina podjednako važne, te da oni neće biti nijemi posmatrači u trenucima kada njihove komšije vode borbu za “život”.
O muslimanskim rezolucijama svojevremeno je Muhidin Pelesić pisao u sedmičnom časopisu Ljiljan, a njegova konstrukcija da su one ustvari “bošnjački krik slobode u porobljenoj Evropi” možda i najbolje opisuju koliku su one težinu imale. Bitno je napomenuti da su muslimanske rezolucije predstavljale i jednu vrstu bošnjačkog manifesta protiv svih onih pojedinaca Bošnjaka koji bi se slučajno opredijelili da učestvuju u bilo kakvim nedjelima. Rahmetli Mustafa Imamović u svom najpoznatijem djelu Historija Bošnjaka donosi svoju zanimljivu analizu o rezolucijama. Naime, Imamović navodi da su se Bošnjaci putem rezolucija “ogradili” od ustaških zločina nad srpskim i jevrejskim stanovništvom na teritoriji Bosne i Hercegovine: “Najveći se dio bošnjačkog građanstva već krajem ljeta i u jesen 1941. godine otvoreno ogradio od ustaške politike masovnog progona i istrebljenja srpskog i jevrejskog stanovništva. Prvi takav protest protiv ustaških zločina došao je sa Skupštine Udruženja ilmijje ‘El-Hidaje’, održane u Sarajevu 14. VIII 1941. godine. Nakon toga, u razdoblju septembar – decembar 1941. godine donesene su i objavljene u Prijedoru, Sarajevu, Mostaru, Banjoj Luci, Bijeljini i Tuzli rezolucije sa potpisima velikog broja bošnjačkih građana, u kojima se osuđuju ustaški zločini, odlučno ograđuje od onih pojedinaca Bošnjaka koji su sudjelovali u vršenju tih zločina te se iznose podaci o progonima i stradanjima samih Bošnjaka. Rezolucije su u datim okolnostima nesumnjivo predstavljale čin velike građanske hrabrosti, ali je njihova intonacija neujednačena. U njima se osuđuju ustaški zločini, ali se okupacija zemlje i kvislinški režim NDH kao takvi ne dovode direktno u pitanje. S obzirom na uslove ustaškog terora, to se nije ni moglo otvoreno učiniti. Nakon objavljivanja ovih rezolucija, jedna delegacija Srba, sarajevskih građana, sa liječnicom dr. Marom Kurtović na čelu, došla je kod dr. Asima Musakadića, predstojnika Gradskog zikata, i izrazila mu zahvalnost u ime srpskog stanovništva Bosne i Hercegovine. Doktor Musakadić je to primio na znanje, uz napomenu da sada očekuje od Srba da na isti ili sličan način uzmu u zaštitu Bošnjake od četnika. Do neke takve akcije, izjave ili rezolucije sa srpske strane nije nikada došlo.”
Koliko su ustvari za Bošnjake važne muslimanske rezolucije, primjećuje dr. Enes Karić u svom radu pod nazivom Muslimanske rezolucije u novim tematizacijama. U ovom se radu Karić osvrće na radove desetina bošnjačkih i stranih intelektualaca koji tematiziraju muslimanske rezolucije dosta slično, te se iz čitanja Karićevog veoma opsežnog rada može zaključiti da su istraživači složni u tome kako Bošnjaci rezolucijama pokazuju antifašistički stav, koji je bio veoma opasan po život.
“Ima i autora koji muslimanske rezolucije ocjenjuju na emotivnoj razini – one su, smatraju, izraz jednog dobroćudnog mentaliteta muslimanskog merhameta, kao i dostojanstveno svjedočanstvo i, jednako tako, historijski dokaz koji mnogo govori o inkluzivnosti bosanskog muslimanskog društva. Kad su posrijedi šire (historijske, političke, ideološke itd.) analize ovih rezolucija, ima nekoliko autora koji su im posvetili svoje cjelovite radove i analize. Između ostalih, to su Muhamed Hadžijahić, Safet Bandžović, Adnan Jahić, Zlatko Hasanbegović, Rasim Hurem, Samir Beglerović”, ističe Karić na početku svoga rada.
Posebno je zanimljiv osvrt dr. Karića na rad rahmetli dr. Samira Beglerovića, koji uz navedene rezolucije spominje i rezoluciju u Višegradu, što ide u prilog mišljenju da su rezolucije tokom 1941. godine pisane u još nekoliko bosanskohercegovačkih gradova. Osim tokom 1941. godine, rezolucije su nastavile izlaziti i tokom 1942. godine, kada zenička bošnjačka intelektualna elita diže svoj glas protiv nasilja nad romskim stanovništvom. Zanimljivo jeste da se muslimanskim rezolucijama u vrijeme Jugoslavije nije davalo previše značaja, a o tome govori i činjenica da je prvo naučno analiziranje ove teme objavljeno tek 1971. godine na naučnom skupu u Drvaru. Tada je o značaju rezolucija i njihovom naučnom karakteru govorio dr. Muhamed Hadžijahić, što je svojevrstan uvod u prezentiranje ove teme široj javnosti. Tadašnja bošnjačka emigracija predvođena Adilom Zulfikarpašićem na stranicama lista Bosanski pogledi također je isticala važnost muslimanskih rezolucija o kojima se u prvim godinama nakon završetka Drugog svjetskog rata gotovo nije ni govorilo.
Osamdeset godina nakon objavljivanja prve muslimanske rezolucije u Prijedoru, istom onom Prijedoru gdje je počinjen Genocid nad Bošnjacima tokom agresije, bitno je govoriti o bošnjačkoj hrabrosti u najtežim vremenima. Bošnjaci su muslimanskim rezolucijama pokazali odgovornost, moral, hrabrost i sve ostale istinske vrijednosti, koje danas neki nazivaju i “evropskim”. Ono što definitivno Bošnjaci moraju učiniti jeste detaljno izučavanje bošnjačkih antifašističkih podviga iz Drugog svjetskog rata, koji su nepravedno zapostavljeni u našim nastavnim planovima za historiju.
Piše: Admir Lisica
