Stogodišnjica prve muslimanske republike na svijetu

Dana 28. maja ove godine obilježena je stogodišnjica prve muslimanske republike na svijetu-Azerbejdžanske Demokratske Republike (ADR). Ta republika je uspostavljena nakon raspada Carske Rusije u talasu prouzrokovanom Oktobarskom revolucijom 1917. godine. Deklaracija nezavisnosti usvojena 28. maja je proglasila: suverenitet Azerbejdžana na teritoriji južnih i istočnih dijelova Transkavkazije; demokratsku republiku kao oblik vladavine; želju za uspostavljanjem prijateljskih odnosa sa svima, posebno sa susjednim narodima i državama; garanciju punih građanskih i političkih prava svim građanima bez obzira na etničko porijeklo, religiju, klasu, profesiju i pol; garanciju slobodnog razvoja svih narodnosti na teritoriji Azerbejdžana itd.

Put ka nezavisnosti

Narod Azerbejdžana, čija je domovina bila podijeljena u prvoj polovini 19. vijeka između Carske Rusije i Perzije prošao je tokom 19. vijeka kroz proces kulturnog preporoda i buđenja nacionalne svijesti. U takvom stanju nacija je dočekala ruske revolucije 1917. godine. Obećanje demokratizacije koje je dala Februarska revolucija potaklo je nove nade. Slično je bilo sa Oktobarskom revolucijom koja je obećala samoodređenje naroda, a kasnije od toga odustala.
U prvo vrijeme nakon Oktobarske revolucije javila se ideja o zajedničkoj državi naroda Transkavkaza, ali je ubrzo prevladao stav o zasebnim državama. U tom kontekstu i Azerbejdžanci su se odlučili za nezavisnost. Pokret za nezavisnost vodio je Nacionalni savjet Azerbejdžana na čijem čelu je Mammed Emin Resulzade (1884-1955).
Prema podacima koje je vlada ADR podnijela Pariskoj mirovnoj konferenciji u Azerbejdžanu je tada živjelo više od 4,6 miliona stanovnika. U toj strukturi Azerbejdžanci su činili 75,4% stanovništava dok su ostali pripadali drugim etničkim grupama naseljenim u ovu zemlju tokom carske ruske vlasti.
Teritorija ADR je obuhvatala 113.900 km od koje je 97.300 km bilo nesporno. Manji dio je bio sporan između Azerbejdžana i susjednih država.

Parlamentarna vlada

Vlada ADR bila je parlamentarna. Parlament je brojao 120 članova, od kojih su 80 bili Azerbejdžanci, a ostalo predstavnici narodnih manjina srazmjerno njihovom broju. Za vrijeme svog djelovanja parlament je donio 230 zakona. Izvršnu vlast je činila vlada ADR. Za vrijme dvogodišnjeg postojanja ADR sjedište vlade se mijenjalo. Bilo je u Tbilisiju, Gandži i Bakuu.
Vlada je vodila aktivnu unutrašnju politiku. Formirana je nacionalna armija, otvorene brojne škole, biblioteke, klubovi, te Državni univerzitet u Bakuu. U vanjskoj politici, poslata je delegacija na Parisku mirovnu konferenciju, otvoreno više diplomatsko-konzularnih predstavništava u svijetu, slate informacije o novoosnovanoj državi i sl.

Epilog

U nemirnim danima nakon kraja Prvog svjetskog rata Baku, kao naftom bogatu oblast, su kratkotrajno zauzele savezničke trupe pod komandom britanskog generala. Nakon toga postojala je ideja italijanskog mandata. Januara 1920. godine Vrhovni savjet Pariske konferencije primio je k znanju nazavisnost Azerbejdžana. Medunarodna situacija bila je kompleksna, a nezavisnosti su se protivili Rusi i Armeni. Sovjetske vođe su smatrale da bez azerbejdžanske nafte sovjetska država ne može opstati. U takvoj situaciji u Azerbejdžan su aprila-maja 1920. godine ušle sovjetske trupe i dovele do kraja demokratski republikanski sistem koji je trajao 23 mjeseca.
U toku sovjetske vlasti ADR je opisivana kao „anti-nacionalni“ projekt. Nakon kraja sovjetske ere otvoreni su arhivi, izvršena su brojna istraživanja i navidjelo je izašla prava slika kratkotrajne republike. Danas Azerbejdžanci s ponosom obilježavaju njenu stogodišnjicu.