Prilog za historiju bosanskog filma

Ugledni srbijanski filmolog Dejan Kosanović objavio je nedavno rezultat svog dugogodišnjeg istraživačkog rada, otkriće koje bi u nekoj civilizacijski uređenoj sredini bilo smatrano senzacijom. Objavljujući svoj tekst u “Hrvatskom filmskom ljetopisu” Kosanović je, naime, stručnu javnost izvijestio o filmovima snimljenim u Bosni 1919 te tako, između ostalog, slikovito ilustrirao da će južnoslavenski kulturni prostor ostati živjeti ujedinjen uprkos nestanku države po imenu Jugoslavija. Kosanović je u arhivama nekadašnjeg zagrebačkog kina “Metropol” iskopao podatak da su se između 15 i 21 septembra 1919 prikazivali filmovi pod nazivom Kopač blaga od Blagaja i Vila od Neretve. Nakon višegodišnjih napora, on je konačno ušao u trag jednoj kopiji ovog prvog filmu. Kosanović, u stručnim krugovima poznat kao čovjek koji je pronašao kopiju prvog srbijanskog igranog filma Karadjorđe iz 1911, obznanio je da je producent filma Kopač blaga od Blagaja bila firma “Jugoslavija film” čije su se centrale nalazile u Beču i Zagrebu. Među 218 filmova iz zaostavštine filmskog kolekcionara Edwina Hofmanna koju je preuzela kinoteka iz Lausanne nalazila se i jedna kopija tog filma, dovoljno očuvana da ju je Kosanović mogao pregledati.

Priča filma govori o Mariji, Austrijanki koja putuje kroz Hercegovinu, Stebertzu, austrijskom ljekaru koji živi u Mostaru, Muharemu, seoskom mladiću iz okoline grada, njegovom bratu Ibri i djevojci Alisi zaljubljenoj u Muharema te opakoj vračari Hatidži. Film opisuje nekoliko nesretnih ljubavi, Muharema u Mariju, Alise u Muharema i Ibre u Hatidžu što sve skupa završava tragičnim krajem. Riječ je očito o melodrami snimljenoj u prirodnom ambijentu što je bio dominantan žanr u evropskom filmu tog doba kada je švedski film koji je promovirao takav filmski stil imao vodeću poziciju u svijetu. Kopač blaga od Blagaja, onako kako ga je Kosanović opisao, podsjeća na neke filmove kakve su u snimali Sjöstrom ili Stiller u kojima je scenarij prilagođavan zahtjevu da se s kamerom izađe iz studija i priča snimi “na terenu”, obično u prekrasnim planinskim predjelima ili na morskoj obali. Kosanović navodi da je osobit kvalitet filma upravo ambijent u kojem je snimljen, Mostar sa njegovom čaršijom i Starim Mostom, Blagaj sa vrelom Bune i Dubrovnik sa svojom jedinstvenom arhitekturom te da je dosta glumaca i statista pronađeno među domaćim stanovništvom. Zanimljivo je da je scenarist filma bio Robert Michel (1876 – 1957) koji je službovao u Mostaru između 1907 i 1909 i trajno ostao vezan za Bosnu i Hercegovinu pa je od trideset i jednog njegovog književnog djela njih osamnaest tematski vezano za Bosnu, među njima i antologijska pripovijetka Osmanbegović. Godine 1934 Michel je bio scenarist i za njemački film Bošnjaci (“Bosniaken”) snimljen 1934 u Stocu. Kosanović piše da bi trebalo naći 30 000 švicarskih franaka za kompletnu restauraciju filma. Nažalost, sumnjam da će se naći te, ne toliko velike, pare potrebne da se spasu dragocjene slike bosanske povijest i da će se arogantne neznalice koje vladaju bosanskim medijima i kulturnim ustanovama uopće osvrnuti na Kosanovićevo otkriće. Bosna je, nažalost, poluokupirana i polurazbucana zemlja čija se ogromna većina stanovništva bori za koricu kruha i goli opstanak što je, prije svega, posljedica neprekinutih nastojanja da se ta zemlja, njena kultura, povijest zbrišu sa lica zemlje. Napisati bogatu historiju bosanskog filma bio bi nešto kao prst u oko onima koji bi da ubiju sve što je bosansko. U Sarajevu se prva filmska projekcija održala 27 jula 1897, dakle manje od dvije godine nakon što su Lumièrovi prikazali svoje filmove u pariškom Grand Cafeu što se smatra prvom zvaničnom kino-predstavom i oficijelnim rođenjem filma. Jedna baraka na prostoru današnje Skenderije pretvorena je u prvo kino u našoj domovini. Tri godine kasnije filmovi će se prikazivati i u Mostaru, a već 1907 godine Talijan Giovanni Fabris otvorio je prvo stalno kino u Bosni i Hercegovini “Edison Amerikan Bioskop” koje je par godina kasnije izgorjelo do temelja u požaru čiji je uzrok bila ondašnja lako zapaljiva filmska traka. Godine 1912 Paulina Valić otvara kino “Apolo” koje postoji i danas pod istim imenom, a u vrijeme mog djetinjstva i mladosti zvalo se “Partizan”. Prva snimanja na prostoru BiH počela su već oko 1902, a godine 1906 domaće novine su najavljivale “senzaciju”; prikazivanje domaćeg filma Polazak debelih gospođa iz Sarajeva što je vjerovatno prvi bosanskohercegovački film. Bosnu su pohodili i snimatelji tada vodećeg europskog producenta Pathé pa je 1910 snimljen film koji sačuvan o posjeti Cara Franje Josipa Sarajevu, a u arhivama britanskih, njemačkih, austrijskih i talijanskih kinoteka nalaze se snimke bosanskohercegovačkih folklornih običaja i prirodnih ljepota nastale u prvom desetljeću dvadesetog vijeka. Antun Valić, sin spomenute Pauline, snimio je 1913 film o osnivanju hrvatskog kulturnog društva “Napredak” i o ustoličenju reis-ul-uleme u Begovoj džamiji u Sarajevu. Valić je snimio i događaje u vrijeme sarajevskog atentata 1914. O tome je godine 1991 Nikola Stojanović snimio film Bell Epoque u kojem je Valića glumio Davor Janjić. Međutim, režiser Stojanović je otišao za Slobodanom Miloševićem, a producent Bakir Tanović je bio jedan od osnivača SDA pa se ni do dan-danas ne zna sudbina tog, inače potpuno dovršenog, filma. Između dva svjetska rata u BiH, osobito u Mostaru i Sarajevu snimljeno je bezbroj stranih filmova sa historijskim temama gdje je bosanski ambijent često služio kao surogat za Orijent. Kuriozitet je da je u Zagrebu 1920. osnovano filmsko poduzeće “Bosna” koje je sklopilo 30 koprodukcijskih poslova sa inozemnim partnerima, među kojima i sa slavnom holivudskom kompanijom “Fox”. No, filmove su snimali i domaći ljudi među njima Nikola Drakulić iz Foče i Špiro Bocarić iz Banja Luke, velika imena “nepostojeće” historije bosanskog filma. Drakulić je uz dokumentarne snimio i prvi zvučni film u BiH dok je svestrani intelektualac i umjetnik Bocarić napravio na desetine dokumentarnih filmova od kojih su osobito uspjeli oni čiji su motivi bile prirodne ljepote i primjeri bosanske islamske arhitekture. O bosanskohercegovačkom filmu nastalom tokom “mračne Titove diktature” se ne može pisati u jednom članku jer se jednostavno radi o preobimnoj i prebogatoj materiji. Negdje od sredine 1960-tih, film je uz bosanskohercegovačku književnost na koju se dijelom i oslanja, postao najznačajniji segment naše sveukupne kulture. Spomenut ću ovdje da su se već u početku razvoja poslijeratne kinematografije u BiH pojavila internacionalno relevantna filmska djela (Crni biseri iz 1958, Tome Janjića), da su najvrjednije međunarodne nagrade donosili dokumentaristi, neka djela Zlatka Lavanića (Jedan dan Rajka Maksima) ili Vlatko Filipović (Hop-jan) mogu se kvalificirati u najrigoroznije selektiranu izbor najboljih svjetskih dokumentaraca, te da je Hajrudin Kvavac već 1960-tih ovladao svim produkcijskim i tehničkim aspektima akcionog ratnog filma na razini vodećih holivudskih profesionalaca. U filmu “primitivne” Bosne i u jednom tradicionalno muškošovinističkom mediju žene su bile značajno prisutne (Vesna Ljubić, Mirjana Zoranović, Rada Šešić, Zlata Kurt, Aida Begić …). Tokom šezdesetih snažan kino-amaterski pokret unosi duh evropskog modernizma u bosanski film. U okrilju tog pokreta rođen je “Sineast”, najbolji filmski časopis koji je izlazio u bivšoj Jugoslaviji. Slavni holivudski montažer i filmski teoretičar Slavko Vorkapić, zamoljen da pomogne razvoju jugoslavenskog filma nepogrešivo bira bosansku temu kao najinteresantniju i najfilmičniju (Hanka, 1955). Bosanske teme, pripovjedačku tradiciju, folklor, humor i likove na film definitivno uvodi Ivica Matić u svom remek-djelu Ženom s krajolikom (1975) Taj beskrajno daroviti sineasta umro je u 29. godini što je najveća tragedija bosanskog filma, ali su se njegovim djelom nadahnuli Kusturica, Kenović, Mandić, Tanović, Jevđević, Žalica, Mustafić… tvoreći vjerovatno u svijetu najinteresantniju kinematografiju neke male zemlje. Švedska filmska revija “Filmkonst“ u svom posljednjem broju kao centralnu temu objavljuje reportažu iz Sarajeva pod nazivom “Bosnien berättar” (“Bosna pripovijeda”). Tekst kaže da “još uvijek mnogo toga nedostaje u toj izranjavljenoj zemljici, ali ne i priča i ne onih koji ih umiju pripovijedati.” Ademir Kenović, režiser jednog od najboljih bosanskih filmova svih vremena Kuduz i producent dva nova bosanska filmska uspjeha Gori vatra Pjera Žalice i Ljeto u Zlatnoj dolini Srđana Vuletića, daje jednu od najboljih definicija bosanskog filma koju sam ikada čuo: zajedničko za sve bosanske filmove je nas škrti, lakonski humor, crn kao ove grede naših poluizgorjelih kuća. Mi smo uvijek umjeli da se smijemo sami sebi. Bosanka duša je puna plača i smijeha. Bosanski film nisu suze koje se slijevaju niz obraze; to je ona jedna-jedina suza što je krenula, ali se, prije nego što kapne, zaustavila u oku.” Nekad će neko morati napisati historiju bosanskog filma. Bit će to debela i teška knjižurina. Zgodna da se njome zvekne po glavi svakog majmuna, koji kaže ili napiše da “Bosne nikad nije bilo”. Nedavno se smirilo veliko srce Zaimu Muzaferiji, bosanskohercegovačkom filmskom glumcu, historiji unutar bosanske filmske historije, i jednom blistavom poglavlju te buduće knjige. Svakome ko je vidio neki od oko stotinu filmova u kojima je glumio, a pogotovo onaj ko je imao privilegiju da ga osobno upozna, lako je bilo shvatiti razloge zbog kojih su u davna vremena stanovnike naše zemlje (bez obzira kojem Bogu su se molili) zvali “dobri Bošnjani”. Zaim je bio njihov časni i ponosni potomak.

Piše: Midhat Ajanović – Ajan

 (akos.ba/film.ba)