Parlamentarna skupština Savjeta Evrope: Šeriat nije kompatibilan sa Evropskom konvencijom o ljudskim pravima
Piše: dr Fikret Karčić
Parlamentarna skupština Savjeta Evrope usvojila je 22. januara 2019. rezoluciju broj 2253 (2019) naslovljenu „Kompatibilnost šeriatskog prava sa Evropskom konvencijom o ljudskim pravima: mogu li države članice Konvencije biti potpisnice „Kairske deklaracije“. Rezolucijom se ističe da je Šeriat nekompatibilan sa Evropskom konvencijom o ljudskim pravima. Također je iskazana zabrinutost da su tri članice Savjeta- Albanija, Azerbejdžan i Turska- potpisnice Kairske deklaracije o ljudskim pravima u Islamu iz 1990. te da bi te zemlje trebalo da se povuku is tog regionalnog dokumenta.
Rezoluciju je pripremio Odbor za pravne poslove i ljudska prava a izvjestilac odbora je bio Antonio Gutierrez iz Španije (grupa socijalisti, demokrate i zeleni). Za rezoluciju je glasalo 69 parlamentaraca ( dio grupacija narodnih stranaka (EPP), liberala i demokrata, ALDE), 14 parlamentaraca je bilo protiv (iz Turske i Azerbejdžana) a 8 je bilo suzdržano. Nije zabilježeno da je delegacija Parlamentarne skupštine Bosne i Hercegovine u Parlamentarnoj skupštini Savjeta Evrope učestvovala u bilo kojoj fazi donošenja ove rezolucije.
Historijat Rezolucije
Postupak pred Parlamentarnom skupštinom Savjeta Evrope pokrenuo 27. januara 2016. godine g. Pieter Omtzigt (Holandija, EPP/CD) i 26 drugih potpisnika, većinom iste političke orijentacije.
U prijedlogu za pokretanje postupka se tražilo da Parlamentarna skupština Savjeta Evrope istraži kompatibilnost šeriatskog prava, uključujući njegovu neformalnu primjenu sa Evropskom konvencijom o ljudskim pravima i implikacije za države članice koje su pristupile Kairskoj deklaraciji o ljudskim pravima u Islamu.
U vrijeme kada je ova incijativa pokrenuta, pred Evropskim sudom za ljudska prava raspravljan je slučaj o primjeni šeriatskog personalnog prava u jednoj članici Savjeta Evrope – Grčkoj. To je slučaj Molla Sali protiv Grčke, aplikacija br. 20452/14 podnijet Sudu 5.marta 2014. godine. Na taj način, dva tijela Savjeta Evrope- Parlamentarna skupština i Evropski sud za ljudska prava bavila su se gotovo istovremeno istim pitanjem- šeriatskim pravom u evropskom kontekstu.
Evropski sud za ljudska prava donio je 19. decembra 2018. presudu u slučaju Molla Sali protiv Grčke kojom je prihvaćena opciona primjena šeriatskog statusnog prava za muslimansku manjinu u Zapadnoj Trakiji (Grčka). Parlamentarna skupština Savjeta Evrope usvojila je svoju rezoluciju mjesec dana kasnije – 22. januara 2019. Time je okončan dvogodišnji rad na pripremanju izvještaja i izradi nacrta rezolucije. U tom postupku prvo je za izvjestioca bio određen g. Meritxel Mateu (ALDE) a kasnije ga je zamijenio g. Antonio Gutierrez.
U toku utvrđivanja činjenica nadležni Odbor za pravna pitanja i ljudska prava je pozvao nekoliko evropskih stručnjaka za šeriatsko pravo i ljudska prava i saslušao ih. To su bili: professor Ruud Peters (Univerzitet u Amsterdamu), professor Mathias Rohe (Univerzitet Erlangen), g. Konstantinos Tsitselikis (Univerzitet Makedonija, Thessaloniki). g. Machteld Zee, politolog i pravnik, te profesorica Mona Siddiqui (Univerzitet Edinburgh). Nakon toga je pripremeljen nacrt rezolucije i memorandum objašnjenja.
Rezolucija
Rezolucija ima 14 tačaka a iza nje slijedi memorandum objašnjenja od 13 stranica. Rezolucija se ne bavi Šeriatom i Evropskom konvencijom na apstraktan način već razmatra kompatibilnost između istovremenog pripadanja Kairskoj konvencije o ljudskim pravima u Islamu i Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima.
Kairska deklaracija o ljudskim pravima je usvojena 5. avgusta 1990. na Konferenciji ministara vanjskih poslova Organizacije islamske konferencije (OIC). (Prevod tog dokumenta na bosanski jezik dao je potpisnik ovih redova i objavio u Glasniku Rijaseta Islamske zajednice br. 6/1991, str. 784-790.)
U svojim kvalifikacijama Šeriata, rezolucija se poziva na presudu u slučaju Refah partisi i drugi protiv Turske koju je donio Evropski sud za ljudska prava 31. jula 2001. godine i 13. februara 2003. godine ( aplikacija br. 41340/98). U ovoj presudi se kaže „institucije šeriatskog prava i teokratski režim nisu kompatibilni sa zahtjevima jednog demokratskog društva“. (Ova presuda bila je predmetom naučne kritike.)
Rezolucijom se zamjera Kairskoj deklaraciji o ljudskim pravima u Islamu da je više religijski nego pravni dokument, da nije pomirila Islam sa univerzalnim ljudskim pravima te da je koristila šeriatsko pravo kao jedini referentni izvor. Rezolucija posebno navodi da su šeriatski propisi o razvodu i naslijeđu nespojivi sa Evropskom konvencijom. Također se navodi duga lista ljudskih prava s kojim je Šeriat navodno nekompatibilan. To su: pravo na život, zabrane mučenja i ponižavajućeg postupanja, pravo na pošteno suđenje, pravo na poštovanje privatnog i porodičnog života, sloboda religije (zbog nepriznanja prava muslimana na promjenu religije), zaštita imovine i zabrana smrtne kazne.
U memorandumu objašnjenja (paragraf 29) se kaže da stav Suda da je šeriatsko pravo nekompatibilno sa Konvencijom ne znači da postoji apsolutna inkompatibilnost Konvencije i Islama pošto je sud priznao da je religija „ jedan od najvitalnijih elemenata koji čine identitet vjernika i njihovu koncepciju života“. Također, kaže se, da relativno čvrsta pozicija Suda ne znači odbacivanje svih elemenata Šeriata ili Islama kao cjeline ali da postoje strukturalne nekompatibilnosti između Islama i Konvencije, koje, što se tiče Šeriata, su nekada apsolutne, a nekada relativne.
Rezolucijom se traži od tri članice Savjeta Evrope – Albanije, Azerbejdžana i Turske- te država koje imaju status partnera za demokratiju- Jordan, Kirgizstan, Maroko i Palestinski nacionalni savjet- da razmotre povlačenje iz Kairske deklaracije.
Rezolucijom se, također, traži od grčkih vlasti da ukinu primjenu šeriatskog personalnog prava za muslimansku manjinu u Zapadnoj Trakiji, te izražava zabrinutost zbog „sudskih“ aktivnosti šeriatskih savjeta u Ujedinjenom Kraljevstvu. Traži se da ovi savjeti funkcionišu u okvirima zakona te da se sa prije ili istovremeno sa vjerskim ceremonijama sklapanja braka mora izvršiti njihova civilna registracija (Ovo je faktički situacija koju imamo u BiH.)
Također se ističe da je Parlamentarna skupština svjesna djelovanja neformalnih islamskih sudova u drugim državama članicama Savjeta Evrope. U memorandumu objašnjenja se govori o francuskoj teritoriji Mayotte u blizini Madagaskara te Ruskoj Federaciji, zbog primjene šeriata i adata u Čečeniji.
Ovo je do sada najoštriji stav koji je Savjet Evrope usvojio, a tiče se pitanja kompatibilnosti šeriatskog prava i Evropske konvencije o ljudskim pravima. Doduše, svi mostovi nisu prekinuti, jer se govori o dvije vrste nekompatibilnosti: apsolutnoj, koja je neotklonjiva, i relativnoj, koja je otklonjiva. U zaključku memoranduma objašnjenja ima više optimizma kada se kaže:
„Treba se truditi da pomirimo različite pozicije i izgradimo mostove razumijevanja između Šeriata i Konvencije, uz prethodni uslov prihvatanja da je Konvencija kao međunarodni dokumenat obavezujuća za sve članice Savjeta Evrope, dok je Kairska deklaracija politički, neobavezujući dokumenat.“
Ocjena rezolucije i njena percepcija
Pri ocjeni ove rezolucije može se reći da je njen ton veoma oštar, da je u pogledu poređenja dva prava – šeriatskog i evropskog – ekskluzivna i da po tome odudara od tonova koji se mogu naći u komparativnom pravu. U memorandumu objašnjenja, pri razmatranju izvora i karaktera Šeriata, koriste se uglavnom evropski, a samo jedan muslimanski autor sa francuskog jezičkog područja. Izostala su oslanjanja na reformističke muslimanske autore i poznata imena savremene nauke šeriatskog prava.
Rezolucijom se šalje poruka muslimanima u Evropi da je njihov pravni status jurisdikcija civilnog prava a da Šeriat može da bude religijski i moralni kodeks, za što su se neki muslimanski autori već opredijelili, uključujući i autora ovog teksta. Također se ovim ističe da evropsko pravo ljudskih prava ima primat nad religijskim pravom.
Fenomen istovremenog prihvatanja dokumenta ljudskih prava sačinjenih na osnovu različitih kulturnih podloga nije masovan među članicama Savjeta Evrope (tri države). Također, primjena šeriatskog personalnog prava u ovim zemljama je ili ostatak prošlosti (Zapadna Trakija, ostrvo Mayotte) ili „pravde zasnovana na zajednici“ (Ujedinjeno Kraljevstvo). Čudno je da je ovaj manjinski fenomen privukao pažnju Parlamentarne skupštine Savjeta Evrope i takvu oštru reakciju.
Ono što posebno zabrinjava jeste percepcija ove rezolucije u nekim krugovima koji se bave ljudskim pravima. Kao primjer ćemo navesti European Centre for Law and Justice (ECLJ), međunarodnu nevladinu organizaciju koja ima savjetodavni status pri OUN. Na web stranici ove organizacije https://eclj.org/vođena je kampanja za usvajanje ove rezolucije i objavljen osvrt na usvojenu rezoluciju pod naslovom „Showdown: Sharia and Human Rights“ (Konačni obračun: Šeriat i ljudska prava) čiji je autor Nicholas Bauer. Tekst odiše konfrontacijskim duhom, a neki od međunaslova su: „Dva nepomirljiva pravna sistema“, „Religija potpuno strana ljudskim pravima“, „Deficit pozitivističkog pristupa u bavljenju islamom“, „Treba li se Evropa boriti protiv islama?“ itd.
Prema ovom autoru postoji esencijalna suprotnost islama i ljudskih prava. On kaže da je Islam suprotan Evropskoj konvenciji i da bi tražiti od muslimana da je poštuju bilo jednako tražiti od njih da budu „manje muslimani“. Posebno zabrinjavajući je zaključak ovog autora:
„Ako su, kao što izvještaj o šeriatskom pravu pokazuje, elementi suštinski za islam suprotni Evropskoj konvenciji, šta treba učiniti sa muslimanima koji žive u Evropi u velikom broju? Kakve konsekvence Države članice treba da izvuku iz ovog posmatranja, posebno u pogledu njihovih odnosa sa islamom ili njihove useljeničke politike? Radi izbjegavanja otvaranja ovih debata zakašnjele operacije odgađaju ili pokušavaju da spriječe svaku diskusiju o izvještaju o šeriatskom pravu“.
Glavna linija ovog teksta jeste simplifikacija i izjednačavanje: Kairska deklaracija jednako je šeriatsko pravo – jednako je Islam – jednako je muslimani. Kairska deklaracija je jedan pokušaj kodifikovanja ljudskih prava u Islamu, ona je izraz razumijevanja ovog pitanja o kojem su države članice OIC postigle konsenzus u jednom vremenu. Ovaj dokumenat ne može se izjednačiti sa cjelokupnom islamskom pravnom tradicijom niti se onda taj normativni korpus može dovesti u vezu sa sudbinom muslimana u Evropi.
Razmišljanja kao što je navedeno, pokazuju kako rezolucija Savjeta Evrope br. 2253 (2019) može da dobije dimenzije koje daleko prelaze okvire kompatibilnosti dva dokumenta. To može da se percipira kao odnos jedne univerzalne vjere i jedne kulture. To veliko pitanje nalazi se u idejnoj pozadini ove rezolucije Parlamentarne skupštine Savjeta Evrope.
Možemo zaključiti da je ova rezolucija problematična najmanje iz nekoliko razloga jer:
(1) Predstavlja politički dokumenat kojim se konstatuje da načela Islama nisu kompatibilna s ljudskim pravima. Kada je jednom usvojena ova rezolucija će biti korištena kao presedan i osnov za pravno obavezujuće odluke;
(2) Usvojena je uz podršku i liberala i konzervativaca te se ne može shvatiti kao akt desničarskog anti-islamskog diskursa u Evropi;
(3) Usvojilo ju je tijelo koje se zalaže za poštivanje razlika ali nije uvažena potreba interkulturnog shvatanja i opravdavanja ljudskih prava;
(4) Date su kvalifikacije o islamskom učenju a da nisu konsultovani muslimanski autori ni zajednice što govori o preživjelom mentalitetu koji ne dozvoljava da muslimani govore u svoje ime već da moraju biti predstavljeni.
Činjenica da je usvajanje ove rezolucije prošlo bez odjeka u BiH govori nam da često vodimo dijalog sa samim sobom o Islamu i Evropi ali da relevantnost tog dijaloga, sudeći po ovoj rezoluciji, ne prelazi granični prelaz Izačić. Ova rezolucija je alarm za islamske institucije i intelektualce u BiH koji ih podsjeća da je nužno da prate procese u evropskim institucijama i pokušaju da utječu na njih, jer se radi o pitanjima koja će uticati na sudbinu Islama i muslimana na starom kontinentu.
