Sedmi novembar 1944. godine, jedan od najtežih dana u historiji Sarajeva

Ratna epizoda angloameričkog bombardiranja Sarajeva samo se usputno i fragmentarno spominje u historijskoj nauci. Za sveobuhvatnije razmatranje ratnih dešavanja u gradu izvan konteksta djelovanja ilegalnih komunističkih aktivista socijalistička historiografija nije bila zainteresirana. Priča o vojnoj pomoći angloameričkih snaga narušila bi izgrađeni narativ o isključivo žrtvama fašističkog terora i partizanima kao jedinim i nezavisnim borcima protiv ustaške vlasti i njemačkih okupacionih snaga u Sarajevu. Danas se ta tema u medijima aktuelizira sa svakim novim otkopavanjem angloameričkih bombi koje izrone iz zemlje prilikom gradnje velikih infrastrukturnih objekata

Ovo je jedan od pasusa iz odličnog istraživačkog rada Sanje Gladanac-Petrović s Instituta za historiju Sarajevskog univerziteta pod naslovom Život u Sarajevu pod angloameričkim bombama 1943–1945. Gladanac-Petrović istražila je detalje i temu o kojoj se do sada malo znalo, stravične posljedice savezničkog bombardiranja Sarajeva i njegove okoline od 1943. pa do 1945. godine. Kako sama kaže, na osnovu izvorne građe i onovremene štampe opisuje zračne napade, rekonstruira dešavanja na terenu nakon bombardiranja, te ukazuje kako na neposrednu opasnost iz zraka reagiraju organi narodne zaštite, lokalni organi uprave i stanovništvo. Iz izvanrednog članka, objavljenog na 60-ak stranica, donosimo detalje bombardiranja koje je rezultiralo s najviše žrtava, onog od sedmog novembra 1944. godine.

Prvi udar angloameričkih aviona na Sarajevo dogodio se 25. novembra 1943. godine. U iznenadnom i brzom napadu ispuštene su četiri bombe koje su pale i eksplodirale na području Terezije i Urijan Dedine ulice. S obzirom na njenu neposrednu blizinu, vrlo je vjerovatno da je meta prelijetanja bila obližnja električna centrala na Skenderiji. Iako bombe nisu direktno pogodile nijedan objekt, svojom eksplozijom su izazvale lakša oštećenja na privatnim kućama. Ovaj napad bez žrtava, s manjom materijalnom štetom, bio je samo uvod u težak napad koji će uslijediti nekoliko dana kasnije.

Dana 29. novembra, dok se grad nalazio u magli, a vedro vrijeme bilo iznad Trebevića, oko 11 sati se na nebu pojavilo 27 angloameričkih aviona, raspoređenih u tri jata po 9 dvomotornih aviona tipa “Douglas-Boston”. Leteći na visini 2.500–3.000 metara ravnom linijom u pravcu zapad – istok lijevom stranom Miljacke, a suprotnim pravcem pri povratku desnom obalom, avioni su prema procjenama lokalne Narodne zaštite bacili oko 130 bombi. Iskustva iz vježbi za uzbunu koje su obavljane prethodne godine nisu bila od velike koristi Sarajlijama.

Prilikom bombardiranja stanovništvo je zahvatila panika. Magla koja se nadvila nad sarajevskom kotlinom ometala je avijatičare da detektiraju ciljeve, stoga su bombe bacane nasumično duž Miljacke. Bombe težine 250 kilograma pale su na gusto naseljene ulice, Cicin Han, Soukbunar, Mjedenica, Bistrik, Medrese, Pirin brijeg, Sagrdžije, Golobrdica, Kečina, Glođina, Čemerlina, Hrgića, što je rezultiralo velikim materijalnim i ljudskim gubicima.

Direktnim pogocima potpuno je srušeno oko 98 prizemnih i jednospratnih kuća, teže je oštećeno oko 117 kuća koje su se od pada projektila našle udaljene 15-20 metara, lakše je oštećeno 100, a 117 stambenih objekata zadobilo je neznatna oštećenja. Također su stradali muslimanski vjerski objekti: džamija te Hadži Sinanova tekija kao “jedan od najdragocjenijih kulturno-vjerskih spomenika starog Sarajeva”.

Ispod ruševina uništenih i oštećenih kuća izvučeno je oko 130 tijela. Zbog razorne moći bombi, znatan broj ljudi je bio toliko unakažen da su ostali neidentificirani. Ranjeno je oko 150 lica. Dokasno u noć pripadnici Narodne zaštite radili su na izvlačenju ranjenih iz ruševina. Ranjenicima je ukazivana najnužnija medicinska pomoć na licu mjesta, nakon čega su svi upućeni u Državnu bolnicu radi temeljitog ljekarskog pregleda. U narednih desetak dana nastavilo se s otkopavanjem ruševina i iskopavanjem mrtvih, evidentiranjem poginulih i ranjenih, raščišćavanjem puteva, rušenjem pojedinih dijelova razorenih kuća kojima je prijetila opasnost obrušavanja te prijavljivanjem materijalne štete nastale na privatnim objektima.

Sunčanog i vedrog 8. septembra 1944. godine, u razmaku od 35 minuta, 75 angloameričkih aviona izvršilo je u tri vala udar na jugozapadni dio grada i njegovu okolinu. Oko 250 bačenih bombi (težine 50-250 kilograma) pogodile su stambene četvrti Kovačići i Vraca, gdje je pričinjena velika materijalna šteta, srušene su 22 kuće, a teže i lakše oštećeno njih oko 180. Snažan udar izvršen je i na šire područje Alipašinog Mosta, gdje je pogođena željeznička stanica, lokalna cesta i 187 raznih objekata, od kojih je 47 potpuno uništeno.

Posebna karakteristika ovog napada bilo je bombardiranje izbjegličkog logora Alipašin Most, u kojem su spas pokušale pronaći izbjeglice iz Istočne Bosne. Međutim, iako su utekli smrtnoj opasnosti od četničkih jedinica, smrt ih je zadesila tamo gdje su očekivali da će spasiti vlastiti život. Bombama je pogođeno i izgorjelo pet baraka koje su služile za stanovanje izbjeglica. Napad na izbjegličko naselje, zbog značajnije koncentracije ljudi na relativno malom prostoru, bio je pravi masakr. Tijela nekih od stradalih su pronađena, mnoga su od siline bombi i razbuktale vatre izgorjela, neka su bila iznakažena do neprepoznatljivosti, a neka raznesena tako da njihovi posmrtni ostaci nisu mogli biti sakupljeni.

Zbog nemogućnosti da budu identificirana, pojedina pronađena trupla ubilježena su kao N. N. lice s kratkim opisom da je u pitanju “žena razmrskane glave”, “žena razmrskana lica sa pletenicama”, “muslimanka oko 40 godina”, “žena oko 18 godina”, “muškarac jako razvijen bez glave”, “žena u komadićima”. Među poginulim izbjeglicama kojima je utvrđen identitet bilo je lica razne starosne dobi, od jednomjesečne bebe Zdenke Klasan do osamdesetogodišnjeg starca Osmana Kusture. Posebno tragične bile su sudbine porodice Šehović, koja je izgubila članove tri generacije (Huta, 65; Hudema, 38; i dva dječaka školskog uzrasta Fehim, 10, i Bajro, 8), ili Jusufović iz Foče, koja je ostala bez šest ženskih članova (Zlatija, 18; Mejra, 12; Murta, 6; Devleta, 6; Munira, 35; Hatidža, 35). Kako su zajedno stradali i prethodno živjeli u teškim izbjegličkim okolnostima, poginule izbjeglice kolektivno su pokopane.

Stradanja su bila teška i u užem centru grada, gdje su ginule skoro cijele porodice s djecom. Tragična je sudbina domaćice Džemile Abaz (50), koja je s troje djece, sinovima Sunom (12) i Zejnilom (6) te kćerkom Mejrom (14), poginula na Kovačićima, ili služitelja Đoke Kovačevića (55) s Vraca, koji je izgubio život zajedno sa sinovima Milenkom (9) i Aleksom (17).

Sumirajući rezultate angloameričkog bombardiranja, Narodna zaštita bilježi da je od siline zračnog udara na području Sarajeva kobnog 8. septembra 1944. godine poginulo 255 ljudi, ali najviše izbjeglica, te je ranjeno oko 60 izbjeglica i 95 lica samo na području Kovačića i Vraca. Devastaciju grada i stradanje njegovih stanovnika lokalni novinari opisuju kroz prizmu potresnih prizora kojima su svjedočili na licu mjesta: “tiela žena i djece, tiela majka i njihovog poroda, ležala su raztrgana i raznesena uz pobiene domaće životinje, koje je ovaj sviet hranio i nekako životario u ovim težkim ratnim vremenima”.

Nadlijetanje angloameričkih aviona bilo je tokom novembra 1944. godine svakodnevno i toliko učestalo da se zračna opasnost oglašavala po nekoliko puta na dan. U kasnim poslijepodnevnim satima 5. novembra deset aviona bacilo je 30-ak bombi na šire gradsko područje: Alipašin Most, Švrakino Selo, Dolac Kolonija i Pofalići. Ciljevi su bili vojni, a kolateralnom se štetom može smatrati potpuno ili djelimično oštećenje nekoliko privatnih stambenih objekata, te pogibija jedne i ranjavanje četiri osobe.

Kulminacija angloameričkih zračnih napada nad Sarajevom desila se dva dana kasnije, sedmog novembra, kada je u razornom bombardiranju grad teško stradao. Koristeći vedro vrijeme, 145 aviona tipa “Liberator”, “Welington” i “Halifax” u ravnom i kružnom letu izvršili su u nekoliko navrata udare na uže gradsko jezgro i šire područje Sarajeva.

Kako piše ekspert Sead Vrana u svom radu Vazdušna bombardovanja Sarajeva u Drugom svjetskom ratu, sedmog novembra Sarajevo je napadnuto dva puta s ukupno 167 bombardera i pretrpjelo je najteže bombardiranje tokom Drugog svjetskog rata. Prvi napad su izvršili bombarderi USAAF-a i RAF-a, a ukupno je na Sarajevo tog dana bačeno 453 tone bombi, 46 posto ukupne tonaže koju su saveznici bacili na grad tokom Drugog svjetskog rata. USAAF je napad izvršio s 82 aviona u tri vala s visina, meta je bila ranžirna stanica Alipašin Most. Ukupan rezultat bombardiranja je bio uspješan jer je uništena većina radionica i šest lokomotiva, a stanične instalacije teško oštećene. Kraljevsko ratno vazduhoplovstvo je napad izvršilo s 85 aviona.

Prema izvještaju Zapovjedništva zračne odbrane Sarajeva od 9. novembra 1944. godine, prvi napad izveden je pravolinijski u 12:47 sati, a drugi napad u kružnom letu u 15:22 sati, kad su avioni pojedinačno gađali ciljeve. Bombe iz drugog napada 7. novembra pale su na željezničku stanicu (u današnjoj Kolodvorskoj ulici), ulice Hakije Hadžića, Fra Jukića (današnja Danijela Ozme), Husein-kapetana, Mažuranića, Skenderije, Donjeg Soukbunara, Zagriće, Čobanije.

U popodnevnim satima je prvim naletom bio zahvaćen zapadni dio šireg gradskog područja, Kolonija Dolac, Alipašin Most, Švrakino Selo, a drugim, koji je uslijedio tri sata kasnije, bombardirana su gradska naselja Džidžikovac, Skenderija, Soukbunar, Čobanija i glavne gradske ulice (tadašnje ulice Hakije Hadžića, Ante Pavelića, današnjih naziva Valtera Perića i Maršala Tita). Ciljevi su gađani razornim bombama (100-500 kilograma) s visine 3.800-6.000 metara.

Od tristotinjak bombi koje su bačene na područje Sarajeva direktno je pogođena zgrada Bratinske blagajne, željezničke stanice na Alipašinom Mostu, srušen je most na pruzi Sarajevo – Mostar kod Alipašinog Mosta, a indirektnim pogocima su djelomično oštećene zgrade Glavne željezničke stanice, Željezničke radionice, Željezničke ložionice, Domobranske bolnice, Vojno-tehničkog zavoda, Doma ustaške mladeži…

Za razliku od dotadašnjih zračnih napada tokom kojih je stanovništvo najčešće ginulo u svojim domovima, ovaj će ostati upamćen po masovnoj pogibiji Sarajlija u skloništu zgrade Bratinske blagajne (današnja zgrada Centralne izborne komisije BiH). U direktnom pogotku bomba s usporenim padanjem probila je četiri sprata armiranobetonske zgrade te eksplodirala u njenom skloništu. Po objavljivanju sirena zračne opasnosti, u skloništu je zaštitu potražilo oko 150 muškaraca, žena, djece jer je to bilo javno skupno sklonište izgrađeno po tadašnjim propisima.

Uslijed snažne eksplozije i rušećeg građevinskog materijala, stradalo je oko 120 lica, a svega dvadesetak njih je živo izvučeno iz ruševina. Među preživjelima bila je i beba stara tri-četiri mjeseca, koju je pronašao pripadnik Narodne zaštite Anto Arapović, a potom je predao “nepoznatoj sestri – bolničarki”. Kako se za bebu nisu interesirali njeni roditelji, pretpostavljalo se da su poginuli u istom skloništu iz kojeg je ona spašena. Vijest o spašenoj bebi koja je ostala bez roditeljskog staranja, prema pisanju Novog lista, proširila se gradom i došla je do jednog sarajevskog trgovca, koji je pokazao interes da je udomi. Stvar je postala intrigantnija jer se nije znao identitet osobe koja je sklonila bebu niti gdje se ona nalazi.

Za napade od 7. novembra navedeni su različiti brojevi poginulih i ranjenih. U izvještaju MINORS-a od 11. novembra 1944. godine dat je broj od 253 poginula, 130 ranjenih koji su tražili ljekarsku pomoć i 180 srušenih kuća. Izvještaj Kotarskog nadzorništva narodne zaštite od 13. novembra navodi 300 poginulih i 220 ranjenih. Samo u podrumu zgrade Bratinske blagajne (današnja Ulica Danijela Ozme) identificirani su ostaci 78 žrtava, ali se smatra da je nepoznat broj ljudi potpuno raznesen.

O sveukupnom broju žrtava bombardiranja Sarajeva od 7. novembra 1944. godine moguće je pisati samo u okvirnim ciframa jer je mnogo onih koji su kasnije umrli od posljedica teškog ranjavanja, a za nekima se naknadno tragalo. Prvi javno objavljeni podaci govore da je u “strogim granicama grada Sarajeva” život izgubilo 173 lica i teže ranjeno njih 30, a da je na “periferiji grada i u bližoj sarajevskoj okolici” bilo 60 poginulih i 100 ranjenih.

Među stradalnicima, ranjenim i poginulim bilo je osoba svih uzrasta, nacionalnosti, socijalnog statusa. Ispod ruševnih objekata izvlačeni su ranjeni ili poginuli pojedinci ili čak čitave porodice. Na primjeru Ulice Jezero, smještene u samoj gradskoj jezgri Sarajeva, oslikava se tragedija bombardiranja naseljenih područja i razorne posljedice za porodice koje su tu živjele. Arhivska građa detaljnije ne otkriva da li su poginuli pojedinci život izgubili u svojim domovima ili u obližnjem javnom skloništu smještenom u zgradi Bratinske blagajne, koja je bila direktno pogođena.

Kako god, bombardiranjem Sarajeva 7. novembra 1944. godine dramatično je promijenjen život Ulice Jezero pogibijom dvadesetak njenih stanovnika. Tog dana ugašeni su životi roditelja književnika Envera Čolakovića, pogibijom oca Smaila (70), majke Fadile (54), te brata i sestre Rasima (25) i Raseme (21) nestala je porodica Fazlagić s adrese Jezero, broj 2. Istovremeno je velika nesreća zadesila porodicu Dabić (Jezero, br. 11) pogibijom više njenih članova. Odluka da iz Visokog dođe u posjetu rodbini u Sarajevu bila je kobna za Aleksandra Dabića, koji je uslijed pada angloameričke bombe izgubio suprugu Kosaru (51), te troje djece, šestogodišnjeg sina Mihajla, trogodišnjeg sina Milivoja, te petogodišnju kćerku Dragicu. Teške ozljede zadobio je i šesnaestogodišnji učenik Savo Dabić, koji je dva dana kasnije podlegao ranama, dok se tridesetogodišnja domaćica Štefanija Dabić, moguće njegova majka, i dalje nalazila na liječenju od zadobijenih povreda. Iz kuće s broja 4 život su izgubili supružnici Čengić – Ismet, učitelj (36), i Muniba (30) – te majka Ševka Kapetanović (39), domaćica, i njena jednoipogodišnja beba Osman.

Identične su bile sudbine Sarajlija i sa šireg gradskog područja. U Starom Hrasnom su stradali stari supružnici Marjanović, Marija (58), domaćica, i stolar Nikola (60); maloljetne kćerke Veljka Simčića iz Novog Sarajeva Slava (11) i Zagorka (15); na Dolac-Malti otac Asim (42) poginuo je s djecom Bedrijom (15) i Mujom (12) te cijela porodica Matulić nastanjena u Ulici Fra Jukićevoj br. 17 (roditelji Jozefina, domaćica, 33, i Anto, činovnik, 36, te sinovi Alojz, 6, i Mario, 7).

Iako su u Sarajevo došli potražiti spas i sigurnost, od angloameričkih bombi ginule su i izbjeglice iz Istočne Bosne. Od tragične sudbine nije mogao pobjeći Fočak Rukija Bašić (35) i njegov maloljetni sin Mustafa (4) poginuvši u izbjegličkom kampu na Alipašinom Mostu. Na tom lokalitetu stradao je i nepoznati muškarac koji je, zbog nedostatka drugih podataka i lica koja bi se interesirala za njega i eventualno ga prepoznala, u zvaničnoj evidenciji zabilježen kao “N. N. muškarac – seljak oko 50 g.”.

Bez obzira na kritike koje su pristizale na račun djelovanja sarajevskog ogranka Narodne zaštite, njegovi pripadnici su danima nakon bombardiranja radili na otkopavanju ruševnih objekata i traganju za stradalim. Postepeno su kompletirane nesretne sudbine sarajevskih porodica koje su ispod ruševina pronalazile tijela svojih najbližih. Takvo bolno iskustvo imala je Ljuba Džikovski, suočivši se najprije s pogibijom supruga Eugena, inače novinara i urednika vanjskopolitičke rubrike u sarajevskom Novom listu. Kako tadašnja štampa prenosi, on je na znak zračne opasnosti požurio da nađe sklonište za sebe i svoju porodicu, ali je u metežu izgubio život.

Agonija porodice Džikovski okončana je nekoliko dana kasnije, kada je neposredno nakon suprugove sahrane u ruševinama jednog skloništa pronađeno mrtvo tijelo 15-godišnjeg sina Vlade Džikovskog, učenika III razreda gimnazije. Istovremeno je tragediju proživljavala i Georgina Vragolov izgubivši u jednom danu majku, brata i sestru. Bombardiranje Sarajeva od 7. novembra 1944. godine po obimu stradanja njegovog stanovništva i njegovog fizičkog razaranja jeste bilo najteže, ali ne i posljednje koje je grad doživio. Sudeći prema izvještajima Kotarskog nadzorništva Narodne zaštite u Sarajevu, do kraja rata uslijedila su još tri napada iz zraka.

Vedrog 18. novembarskog dana brzim desetominutnim naletom 36 aviona pogođeni su s 20-ak razornih bombi Osman-pašina kasarna, tvornica “Avia” i nekoliko objekata na području Grbavice i Pofalića, a s 40-ak bombi bačenih na područje Alipašinog Mosta oštećena je zgrada željezničke stanice i željeznička postrojenja te cestovne komunikacije koje su povezivale Sarajevo s Ilidžom, odnosno Rajlovcem. Napad na strateške ciljeve prošao je bez žrtava.

Sličnog scenarija, intenziteta i odabira ciljeva bio je i zračni udar od 20. novembra, kada je oko 30 angloameričkih aviona bacilo 15 komada razornih bombi na jugozapadni dio grada i u svega deset minuta napada gađani su protuavionski položaji na Vracama. U preletu preko sarajevskog polja oštećena je cesta Sarajevo – Ilidža. Žrtava nije bilo. Posljednji zračni napad na širu okolinu grada Sarajeva tokom Drugog svjetskog rata desio se 14. februara 1945. U preletu preko Ilidže posade tri lovačka aviona pucale su u niskom letu iz mitraljeza i bacile pet bombi manjeg kalibra koje nisu prouzrokovale ni ljudsku ni materijalnu štetu.

Ukoliko uzmemo u obzir ovdje spomenute zračne udare na Sarajevo i njegovu širu okolinu, a navedeni su svi koje je registrirala sačuvana dokumentacija Kotarskog nadzorništva Narodne zaštite u Sarajevu, možemo reći da je kao posljedica angloameričkog bombardiranja život izgubilo najmanje 626 civila, a da je evidentirano ranjavanje njih 446.

Socijalističke vlasti su u tri navrata popisivale ratne žrtve u Jugoslaviji (1947, 1950, 1964) evidentirajući samo one koji su stradali na strani NOP-a, odnosno kao žrtve fašističkog terora, a takvima su smatrani i civili poginuli prilikom angloameričkog bombardiranja. U četverotomnom popisu žrtava fašističkog terora grada Sarajeva, načinjenom 1964. godine, posebno su navedeni građani Sarajeva poginuli od bombardiranja u toku NOB i popisana su svega 272 lica. Popis obuhvata žrtve njemačkog bombardiranja Sarajeva aprila 1941. i serije zračnih napada angloameričkih snaga na grad koji su uslijedili od 1943. do 1945. godine. Njegova analiza otkriva niz nelogičnosti i ozbiljno dovodi u pitanje vjerodostojnost popisa. Od nerealno malog broja popisanih žrtava bombardiranja (1941–1945) u najvećem broju slučajeva kao počinioci se spominju Nijemci (122), pa tek onda saveznici (90), ustaše, Italijani ili nepoznati počinioci. Bez obzira na njegove očigledne nelogičnosti i nedostatke, ovaj popis ratnih žrtava, u komparaciji s dostupnim nam popisima žrtava bombardiranja koje je načinilo Kotarsko nadzorništvo Narodne zaštite u Sarajevu, daje uvid u različitu starosnu, polnu i nacionalnu strukturu stradalih.

Analizom tih izvora uočavamo da je među poginulim bilo i beba, poput Zijada (Ismeta) Galijaševića, koji je s nepunom godinom starosti stradao novembra 1943. godine, ali i lica visoke starosne dobi, poput osamdesetčetverogodišnjeg Cvijete (Nikole) Vaskovića, koji je poginuo godinu dana kasnije. Nacionalnu pripadnost žrtava navodili su prijavitelji, odnosno osobe koje su poslije rata prijavljivale žrtve i davale podatke o njima. Popis pokazuje da su angloameričke bombe neselektivno ubijale sve stanovnike Sarajeva bez obzira na njihovu nacionalnost. Najbrojniji među žrtvama bili su muslimani (115), Srbi (87), Hrvati (55), te Česi (2), Ukrajinci (1), Jevreji (5), Rusi (2), Crnogorci (1), Slovenci (1) i drugi koji su prijavljeni kao “nepoznata nacionalnost”.

Tijela poginulih često su bila razmrskana, u teškom stanju za identifikaciju, stoga su evidentirana kao N. N. osobe uz kratak opis, npr. da je u pitanju “žensko dijete u dimicama” (dimijama), “lješ smrskan u komadima”, “lješ ženski u komadima” ili uz upisivanje nekog karakterističnog detalja koji bi mogao poslužiti za prepoznavanje: “mlađa žena sa kućnim kožnim papučama. Na gornjoj sredini papuče guma”. Zbog obima stradanja njegovog stanovništva i razornog uništavanja grada, 7. novembar 1944. postat će i ostati jedan od najtežih dana u ratnoj historiji Sarajeva.(stav.ba)

akos.ba