Doprinos Jevreja razvoju bosanskohercegovačkog društva

Piše: Igor Kožemjakin, Hazan Jevrejske opštine Sarajevo

Jevreji u Bosni

Jevreji u Bosni žive organizirano od 1565. godine, u kojoj je zvanično formirana Jevrejska opština u Sarajevu.

Prije toga nema zabilježenih tragova prisustva Jevreja u našoj zemlji. Najstariji pisani trag o sarajevskim Jevrejima je sidžil (sudski spis) iz 1557. godine,u kojem se navodi da je iza nekog pisara – katiba Jusufa – ostao dug 1.852 akče (osmanski srebreni novac), koje je rahmetlija posudio od bojadžije Hasana i još jednog neimenovanog Jevreja.
Prvobitno su Jevreji bili nastanjeni u Sagrakči Hadži Mahmudovoj mahali, u narodu poznatoj pod imenom Ulomljenica, a koja je obuhvatala dijelove današnjih ulica Sagrdžije, Ulomljenica i Toromanova.
U početku su dolazili u manjim grupama, samo po nekoliko familija, proučavajući ljude i životne prilike u sredinama u koje su dolazili. Pokušavali su stvoriti egzistenciju na novim prostorima i kada bi u tome uspjeli, kada bi bili sigurni da neće biti napadani i proganjani, pozivali su svoje rođake i familiju da dođu. Kako je rastao broj Jevreja rasle su i njihove potrebe te se sarajevski Jevreji počinju obraćati osmanskim vlastima da im odrede jedan prostor kako bi tu organizirali svoj društveni i vjerski život. Njihovoj molbi udovoljio je veliki vezir Sijavuš-paša, koji je dao sredstva da se 1581. godine u blizini sarajevske čaršije za Jevreje izgrade Sijavuš-pašine daire, veliki han kojeg su Jevreji prozvali Kortiž, a ostale Sarajlije – Velika avlija. Ovaj han je Siavuš-paša dodijelio Jevrejima uz uvjet da plaćaju stalnu godišnju režiju. Već krajem 16. vijeka tu je izgrađena i prva sinagoga u Sarajevu – Stari hram, poznat i po imenima Veliki hram (Il Kal Grandi) i Il Kal Vježu, u čijem prostoru se danas nalazi Muzej Jevreja.
Tu se stvara prava mala jevrejska mahala, namjerno kažem mahala a ne geto, jer su njeni stanovnici zaštićeni osmanskim millet–sistemom uživali, između ostalih sloboda, i slobodu kretanja te se kapije nisu zaključavale.
Ono što je zasigurno pomoglo integraciju novopridošlica bilo je iskustvo iz Andaluzije, gdje su Jevreji i muslimani živjeli zajedno,samostalno, naviknuti na suživot i zajednički mentalitet – što je  bilo lako prenijeti u novu domovinu. Držeći se drevnih principa uspostavljenih nakon babilonskog ropstva, Jevreji se uspijevaju uklopiti u novoj domovini i stvoriti posebne komšijske odnose s drugim etničkim grupama, odnose specifične za ove prostore, odnose u kojima je komšija blizak poput brata. Turske vlasti, a naročito slavensko gradsko stanovništvo, pružalo im je ne samo zaštitu, nego se odnosilo i s puno razumijevanja prema Sefardima. U Bosni je tako taj osjećaj za pravdu i bližnjeg pomiješan s bosanskom dobrotom i merhametom dostigao zaista visok nivo.
Doprinos Jevreja razvoju bosanskohercegovačkog društva  Budući da nisu mogli posjedovati zemlju, Jevreji su bili ograničeni na bavljenje profesijama urbanog tipa, pa je među njima bilo mnogo trgovaca, zanatlija, ljekara, apotekara i sl. Historija privrede Balkanskog poluotoka, a posebno Bosne – o kojoj je uglavnom ovdje riječ – bila bi nepotpuna bez naročitog obraćanja pažnje na ulogu Jevreja u njoj. Prilagodljivi po načinu ophođenja s inostranim svijetom i po privrednoj koncepciji, Jevreji su u ovih gotovo pet vijekova – koliko su nastanjeni u Bosni – jednom dobrom dijelu privrede utisnuli svoju individualnost. Sama historija je predodredila Jevreje za ulogu koju su zapremali u privredi Bosne.
Mediteranci, kakvi su zaista španski Jevreji, dolaze u planinske krajeve (gotovo nepristupne velikim komunikacijama sa zapada) i tu nailaze na stanovništvo koje nema jačih i redovnih veza s inostranstvom, dok oni tih veza imaju u izobilju – uzduž svih obala Sredozemnog mora. U vrijeme kad su isključivo države (s jednim malim izuzetkom britanske istočnoindijske kompanije s nekim državnim privilegijama u XVII i XVIII vijeku) imale svoja politička i privredna predstavništva, Jevreji Balkanskog poluotoka, a posebno Bosne, imali su svoje konzule po svim većim pristaništima (Trst, Venecija, Đenova, Livorno, Marsej, Dubrovnik…), preko kojih su vršili trgovinu s najudaljenijim zemljama. I Jevreji slobodne Dubrovačke Republike, te Splita, bili su u tom pogledu dobro zastupani. Glavnu
zaslu-gu za povećanje prometa sjevernim lukama Jadrana i za odvijanje prometa iz Dubrovnika pripada Sefardu Danielu Rodrigu, koji je pronicljivo ocijenio da osnivanjem lazareta (slobodne luke) u Splitu predstoji nagli procvat cijelog područja. U tom pravcu je 1557. godine uputio obrazloženi prijedlog Veneciji, ali je do stvarnog uređenja luke prošlo još dosta vremena. On je sam uložio svoja sredstva i svu svoju imovinu u izgradnju postrojenja i naprava u luci.
Novčarstvo kao preteča današnjeg bankarstva, uvoz i izvoz kolonijalne i izrađene robe, transportna trgovina su privredne grane kojim su se bavili Jevreji u Bosni. Ali, bosanski Jevreji ne zanemaruju ni zanatlijska zvanja nego, štaviše, s vremenom stiču efektivni monopol u nekim zanatskim granama. Tako su oni, kroz jedno izvjesno vrijeme, bili jedine tenećedžije (limari) u Bosni.Austrougarska okupacija Bosne i Hercegovine značila je veliku historijsku prekretnicu koja je bila ne samo političke nego i socijalno-ekonomske i uopće kulturno-civilizacijske prirode. Duboke
promjene zahvatile su i jevrejsku zajednicu u Bosni i Hercegovini, a i ona je sama postala značajan faktor privrednog i kulturnog preobražaja zemlje. U okviru nastalih demografskih promjena – uz domaće Sefarde koji su do 1878. godine bili glavni reprezentanti bosanskohercegovačke vanjske trgovine i glavni zajmodavci – stižu i Jevreji iz Monarhije –Aškenazi. Njihovi prethodnici dolaze s austrougarskim trupama u toku same okupacione kampanje – kao
prevoznici i snabdjevači vojske životnim namirnicama te kao agenti trgovačkih kuća i trgovački putnici – među kojima su bili naročito brojni mađarski Jevreji. S vremenom su se Jevreji iz Monarhije, čija se brojnost povećala, proširili po bosanskohercegovačkim gradovima kao trgovci i krčmari. Oni se javljaju i kao osnivači prvih industrijskih preduzeća u zemlji. U procesu brze urbanizacije uključuju se u modernu izgradnju stanova, naročito u Sarajevu, koristeći mogućnost kupovine jeftinog građevinskog zemljišta u gradovima, kao i jeftinog poljoprivrednog zemljišta u Posavini. I sefardski trgovci, iz Sarajeva i drugih gradova, uspješno se prilagođavaju novim prilikama. Tako se u Bosni, među tri vodeća fabrikanta, javljaju bosanski Sefardi. Bosanski Jevreji su najvećim svojim dijelom gradski element, a prvih decenija XX vijeka su se posvetili posredničkoj ulozi u podizanju lijepih, velikih i modernih zgrada za stanovanje  kao i modernim radnjama, pa se oni uistinu mogu smatrati agilnim podizačima i njegovateljima urbanizma u Bosni. Oni grade prvi hotel u Sarajevu,prvu zgradu za iznajmljivanje stanova – Salomova palača, zgradu Umjetničke galerije BiH te mnoge druge u Ferhadiji, Titovoj i u ulici Zelenih beretki. I na polju industrije, naročito tekstilne, oni su bili prvi izrađivači takvih proizvoda koji su u stanju da se održe na tržištima, pored onih uvezenih iz inostranstva. Bosanski su Jevreji, nesumnjivo, bili jedan važan faktor u privrednom životu ove zemlje.
Doprinos Jevreja razvoju BiH se ne može ograničiti samo na privredu. Još u januaru 1892. sjela je grupa viđenijih ljudi i donijela odluku da formira društvo “La Benevolencija” za stipendiranje siromašnih a talentiranih sefardskih mladića. Stipendiralo se bilo za zanate, bilo za visoke škole, koje tada u Bosni nisu postojale, ali bilo ih je u Carevini na nekoliko mjesta. Koncem 1892. održana je i godišnja skupština, izabrano rukovodstvo, donesena pravila i “La
Benevolenciija” je krenula s radom. Već 1908. društvo je prestalo biti društvo za stipendiranje sefardskih mladića i postalo Jevrejsko društvo za prosvjetu i kulturu koje je doprinos dalo i široj društvenoj zajednici kroz svoju biblioteku koja je između dva svjetska rata brojala blizu 100.000 naslova. Pored “La Benevolencije” otvaraju se i druga društva kao što je “La Lira” (pjevačko društvo), “La Glorija” (kulturno-umjetničko društvo) i druga.

Nesumnjiv je doprinos jevrejskih pisaca opusu bosanskohercegovačke književnosti, a ovdje ću samo pomenuti najznačajnijeg od njih, dr. Isaka Samokovliju, za koga i Andrić i Selimović kažu da je izvrstan pripovjedač. Jevrejski pisci iz Bosne pisali su na hebrejskom, španskom i našem jeziku, dok su prevodioci većinom bili rabini. Na ladino jeziku sačuvane su mnogobrojne prekrasne lirske pjesme, romanse i poslovice. Neminovan je utjecaj sefardske romanse na bosansku sevdalinku i obratno. Ovo se ponajbolje očituje u drevnoj sefardskoj liturgijskoj melodiji koju u Bosni svi znaju kao sevdalinku „Kad ja pođoh na Bentbašu“. Sarajevska Hagada jevrejski je rukopisno-oslikani kodeks, nastao u drugoj polovini 14. vijeka na području sjeverne Španije. Na tlo Bosne i Hercegovine Hagadu su donijeli protjerani Jevreji sefardi. Smatra se jednom od najljepših knjiga ove vrste, a čuva se u Zemaljskom muzeju u Sarajevu i kulturno je naslijeđe Bosne i Hercegovine.

Na kraju…

Svoje izlaganje ću završiti jednom metaforom. Bosna je kao hljeb. Za hljeb su potrebna tri sastojka: brašno, voda i kvasac. To su konstitutivni narodi u BiH. Jevreji su u ovom kontekstu so. Hljeb se može jesti i bez soli, ali je onda ipak malo bljutav.

Izvor: Zbornik radova “Značaj religije za savremeno društvo”, Institut za islamsku tradiciju Bošnjaka, Sarajevo 2018.

Akos.ba