Vrste tefsira

 Uvod:

Zahvala Gospodaru svjetova na zdravlju, motivaciji, idejama i uputi da te ideje pretočim u smislene rečenice. Zahvala Allahu, Gospodaru svjetova koji mi i dalje dozvoljava da se krećem planetom i opažam. Njegove slojevite ajete, uprkos grijesima zbog kojih crne lica. Imajući u vidu da tokom četrnaestvjekovnog tumačenja Kur’ana mufessiri su ustanovili različite metode posredstvom kojih su tumačili njegova značenja i u svom vremenu objašnjavali njegovu poruku. U jednom širem kontekstu može se reći da su metode tumačenja Kur’ana u biti načini prevođenja Kur’ana svome dobu i iz svoga doba.[1]

Autor: Hadis Kurtović

Pristupi Kur’anu

Kur’an je knjiga koja je mnogo komentarisana i tumačena. Koliko tefsira (komentara Kur’ana) je do sada urađeno teško je pouzdano znati. Tokom islamske povijesti u raznim dijelovima svijeta i na mnogim jezicima (na)pisani su brojni komentari Kur’ana. Najveći broj komentara, naravno, napisan je na arapskom jeziku.[2] Živeći u različitim vremenskim periodima i različitim uslovima, te pod utjecajem određenje sredine, pravca ili ideje, komentatori Kur’ana nisu imali jedinstven pristup tefsiru, odnosno nisu uvijek koristili iste metode u tumačenju Kur’ana. Ako se tome još doda da nisu bili istog nivoa znanja i da su jedni bili stručniji u jednim a drugi u drugim znanostima, onda je razumljivo da postoji više načina tumačenja Kur’ana. Naprimjer, logično je da je mufessir koji je bio istaknut u disciplinama arapskog jezika najviše pažnje u svom tefsiru posvećivao tumačenje Kur’ana sa tog aspekta, da je mufessir koji je bio stručnjak u islamskoj tradiciji (hadisu) tumačio Kur’an sa svog aspekta, da je stručnjak u fikhu najviše komentarisao Kur’ana sa aspekta šerijatskog prava, itd. S obzirom na to koja je disciplina preovladavala kod određenog mufessira, njegov tefsir je svrstan u određeni smjer u tumačenju Kur’ana. Dva glavna pravca u tumačenju Kur’ana jesu: tradicionalni i racionalni a pored njih postoje i slijedeći: jezički, stilistički, fikhski, sufijski (ezoterični), dogmatski (sektaški), znastveni, reformatorski, tematski i druga tumačenja.[3] Ovdje ćemo, ukratko, iznijeti pristupe Kur’anu, shodno gornjoj klasifikaciji, imajući u vidu da mufessiri (komentatori Kur’ana) nisu bili iskuljučivi tumačenja Kur’ana, tj. teško je naći tefsir koji je npr. isključivo  jezički, u smislu da u sebi ne sadrži elemente drugih tefsira ( fikhskog, tradicionalnog, tematskog itd.).

Zbog toga, kada se kaže da neki tefsir određenje provencijencije, onda se misli na to da je spomenuta klasifikacija dominantna u tom tefsiru.[4]

Tradicionalni tefsir  (et-tefsiru bil-me’suri; et-tefsiru bin-nakli)

Tradicionalni tefsir najstariji je i jedan od najvažnijih pravca u tumačenju Kur’ana. On podrazumjeva tumačenje Kur’ana tradicijom, tj. onim što je preneseno od prvih generacija mulimana: Kur’anom, hadisima, rječima ashaba i donekle tabina. Mufesiri tog smjera nisu se usuđivali donositi vlastite sudove o značenju kur’anskih ajeta, nego su se oslanjali samo na predaje iz spomenutih izvora. Začetak djela te vrste tefsira imamo već u prvim hadiskim zbirkama, gdje su njihovi autori predaje o tumačenju Kur’ana od Poslanika, s.a.v.s, ashaba i tab’ina bilježili u posebna poglavlja, koja su uglavno nazivali: kitabut-tefsir. Takav  je npr. bio slučaj sa Buharijem ,Muslimom, Ebu Davudom, Tirmizijem, Ibn Madždžom, Nesaijom, Ibn Hibbanom, Hakimom i drugim. Prve generacije mufessira pripadale su tom smjeru tefsira, kao i mnogi iz kasnijih generacija, sve do današnjeg vremena. Najistaknuti među njima su;Muhammed ibn Džerir et-Taberi, Husejn ibn Mesud el-Begavi, Ibn’Atijje el- Endelusi, Ibn Kesir ed-Dimeški i Dželaluddin es-Sujuti.[5]

Racionalni tefsir ( et-tefsiru bir-re’ji; et-tefsiru bil-‘akli)

Nasuprot tradicionalnom tefsiru, koji podrazumjeva tumačenje tradicijom, stoji racionalni tefsir , koji podrazumjeva tumačenje Kur’ana vlastitim razumom. Dr. Jusuf el-Karadavi ovaj način tumačenja Kur’ana definiše na slijedeće način: “ Racionalnim tefsirom označava se angažovanje vlastitog razuma i intelekta u razumjevanju časnog Kur’ana, zasnovano na poznavanju arapskog jezika, nakon što mufesir ispuni određenje naučne i moralne kvalitete. [6] Važno je napomenuti da se lome pera na prelomu da li je racionalni tefsir dozvoljen ili ne. Zbog velike argumentacije jedne i druge strane navest ćemo jednu bitnu odrednicu i razmišljanje našeg bosansko-hercegovačkog alima Jusufa Ramića koja glasi; “ Racionalni tumačenje Kur’ana mora biti u skladu vjerodostojnom tradicijom. Ukoliko to nije, onda gubi svojstvo valjanosti.”[7] Najpoznatiji mufessiri ovog načina tumačenja su: Fahruddin er-Razi, Abdullaha ibn Ahmed en-Nesefij i Dželaluddina es-Sujuti.[8]

Jezički tefsir ili lingvističko tumačenje (et-tefsiru-l-lugavi)

To je tumačenje u kojem autor najviše pažnje poklanja jezičkim aspektima kur’anskog teksta, najčešće tumačenju manje jasnih kur’anskih riječi i gramatičkoj analizi kur’anskog teksta. Prilikom takvog tumačenja, prvenstveno se proučava etimologija kur’anskih riječi. Mnogo se se pažnje posvećuje jednini, dvojini, množini, kolokaciji kur’anski riječi, vlastitim imenima ljudi, kraljeva, naroda itd. Lingvistički metod u tumačenju Kur’ana često koristi poeziju ( i predislamsku i islamsku) za objašnjenje kur’anskih riječi i pojmova.[9]

Najpoznatiji tefsiri te vrste su:

Garibu-l-Kur’an – Ibn Kutejb

Mufredat elfazi-l-Kur’an (El-Mufredat) – Ragib el-Asfihanija

Me’ani-l-Kur’an – El-Ferra’a

El – Bahrul-l-muhit – Ebu Hajjana el-Endelusij

I’rabu-l-Kur’an – Ez-Zedždžadž[10]

Stilističko tumačenje (et-tefsiru-l-belagi)

To je tumačenje gdje mufessir prvenstveno istražuje stil Kur’ana i razmatra nadnaravnost njegove poruke sa stanovišta stilskih ljepota kur’anskog izraza. Takvo tumačenje Kur’ana veoma je blisko lingvističkom tumačenju i može se tretirati kao njegov ogranak.            U stilističkom tumačenju Kur’ana mufessir naširoko razmatra brojne aspekte stilistike, kao što su: pravi smisao i metafora, poređenje, aluzija, podudarnost, konciznost i dr. Poznavanje stiliske arapskog jezika od izuzetne važnosti za tefsirsku nauku i ono  se ubraja među najneophodnija znanja za onog ko se opredijeli za komentarisanje Kur’ana. Putem stiliske otkriva se ljepota kur’anskog izraza i stila. Klasični tefsir stilističkog tumačenja su:

El-Keššaf – Ez-Zamahšeri

Medžazu – l –Kur’an – Ebu ‘Ubejdin

Od savremenih autora poznata je egipatska profesorica ‘Aiša Abdurrahman, poznata kao Binutu-š-Šati, napisala je djelo izuzetne vrijednosti pod nazivom Et-tefsiru-l-bejanili-l-Kur’ani-l-kerim (Stilističkog komentar Kur’ana). Sejjid Kutb napisao je dva djela iz ovog područja: Et-Tasviru-l-fenni fi-l-Kur’an i Mešahidu-l-kijame fi-l-Kur’an, a njegov tefsir Fi zilali-l-Kur’an ( U okrilju Kur’ana), sadrži i elemente stilističkog tumačenja Kur’ana.[11]

Fikhsko ili pravno tumačenje  (et-tefsiru-l-fikhi ili tefsir-l-fukaha)

To je  tumačenje Kur’ana pri kojem mufessir posebnu pažnju obraća tzv. ajatu-l-ahkam, tj. ajetima iz kojih se izvode šerijatskopravni propisi i odredbe. Neki od tih mufessira, poput imama El-Džessasa, Ibnu-l-‘Arebijja i El-Kijaa el-Herrasija, u svojim komentarima tumačili su ajete sa fikhskom tematikom bez posebnog zadržavanja na drugim ajetima, dok su drugi, poput imama El-Kurtubija, (pro)tumačili cijeli Kur’an, uz posebno opsežno tumačenje ajeta koji sadrže  propise. Fikhsko tumačenje Kur’ana nastajalo je sa pojavam mezheba, a komentari te vrste nazvani su Ahkamu-l-Kur’an, (Propisi Kur’ana). Prvi ko je napisao takav tefsir bio je imam Šafija (umro 204.h./819.), a poslije njega su uslijedili brojni autori, od kojih su posebno poznati: Ebu Bekr er-Razi el-Džessas (umro 370/980.) čiji tefsir se smatra najvažnijim fikhskim tefsirom hanefijske pravne škole. Djela napisana u području fikhskog tumačenja Kur’ana su, doista, veoma brojna, budući da je to područje, s obzirom na svoju važnost  i značaj, privlačilo pažnju brojnih učenjaka iz različitih mezheba i u različitim vremenima. Od savremenih autora koji su napisali djela pod nazivomTefsiru ajati-l-ahkam, poznati su Muhammed es-Sajis, Menna’ el Kattan, ‘Ali es-Sabuni i dr.[12]

Sufijsko (ezoterično) tumačenje (et-tefsiru-s-sufi ili et-tefsiru-l-išari)

Sufijsko tumačenje Kur’ana, koje neki nazivaju aluzivnim tefsirom je tumačenje pri kojem komentator pokušava proniknuti u dubinu kur’anskog teksta i izvesti neko (dodatno) značenje na osnovu određene aluzije (išaret) koju tekst u sebi sadrži. Protagonisti takvog tumačenja Kur’ana smatraju da svaki ajet ima svoje vanjsko (zahir) i unutarnje (batil) značenje.[13]

Sufije smatraju da Kur’an ima svoje unutrašnje i spoljašnje značenje; spoljašnje je ono koje se uzima iz njegove riječi shodno njihovom značenju u arapskom jeziku, i time se bave učenjaci-pravnici, dok je unutrašnje značenje skriveno iza izraza i ono je njihovo stvarno značenje. I ovo skriveno značenje ne mogu dokučiti osim posebni ljudi, koji su na posebnim višim stepenima-deredžama koje nazivaju “išarat”.[14] U sufijskom tumačenju, uglavnom, nema seneda i predaja i nastoji se, uvođenjem metafora i alegorija, proniknuti u dubine teksta. Sufijsko tumačenje  Kur’ana obično je u vezi s mističnom praksom i pobožnosti. Neki autoriteti, poput imama Ez-Zerkešija, sufijsko tumačenje Kur’ana ni ne smatraju tefsirom već tvrde da se tu radi o inspiraciji koju sufija ili mistik dobio nakon čitanja kur’anskog teksta.[15] Jedan od poznati sufijski tefsira jeste Ruhu-l-bejan od I’smail Hakki el-Bursevija.[16]

Sektaško (dogmatsko)  tumačenje (tefasiru-l-fireq)

Pod sektaškim tumačenjem se, uglavnom, misli na nedozvoljeno racionalno tumačenje Kur’ana, kojim pripadnici raznih sekti pokušavaju protumačiti kur’anske ajete i podvrguti ih principima svoga vjerovanja. Da bi opravdali svoja iskrivljenja naučavanja, učenjaci tih sekti odstupaju od općeprihvaćeni pravila tumačenja Kur’ana, zbog čega njihovo tumačenje ne može biti prihvaćeno. Najpoznatije od tih sekti su: mu’tezile, murdžije, šijje i haridžije. Neke od tih sljedbi imaju tefsir kompletnog Kur’ana u skladu sa svojim uvjerenjima a neke tumačenje samo određenih ajeta, na čemu baziraju svoje učenje. Najpoznati tumači Kur’ana i njihova djela te vrste jesu:

El-Kadi Abduldžebbar: Tenzihu-l-Kur’ani ‘anil-l-meta’in (mutezilijski tefsir)

 Tatatabani: El-Mizan fi tefsiri-l-Kur’an (šiitski tefsir)

Itfejjiš: Himjanu-z-zad ila dari-l-me’ad (haridžijski tefsir)[17]

Znanstveno tumačenje (et-tefsir-l-ilmi)

Znastveno tumačenje je, zapravo, jedan od brojinih ogranaka racionalističkog tumačenja Kur’ana, a karakteriše ga to što se Kur’an tumači na osnovu savremnih naučnih otkrića i spoznaja; kur’anski tekst se čita pod utjecajem rastućih naučnih otkrića i tehnologija. Začetak tog tefsira neki dovode u vezu sa Fahruddinom er-Razijem (umro 606/1209) i El-Mursijem (umro 655/1257.). Međutim, takva pristup Kur’ana pravi zamah doživljava u 19. i 20. stoljeću, u period muslimanske dekadence i, istovremno, velikog naučnog i tehnološkog napredka na Zapadu. Zagovornici te vrste tefsira pokušavaju brojna naučna otkrića i pronalaske povezati sa kur’anskim tekstom i dokazati da Kur’an na njih aludira prije trinaest ili četrnaest stoljeća. Međutim, takav tefsir ima svojih slabosti s obzirom da je Kur’an, ponajprije, knjiga upute a ne knjiga prirodnih znanosti, kao što su fizika, biologija, astronomija i dr. Također, u takvom tumačenju Kur’ana evidentno je trganje kur’anskih riječi iz konteksta u kojem su navedene, nategnuto (usiljeno) tumačenje, ishitreno povezivanje brojnih naučnih pretpostavki koje nisu sasvim dokazane sa kur’anskim tekstom, itd. Zbog toga, znanstveni tefsir je bio predmet velikih rasprava među islamski učenjacima, neki su ga apsulotnu odbacili, a oni koji ga prihvataju postavili su za to određene uslove. Najizrazitiji prestavnik takvog smjera u tefsiru je Tantavi Dževheri sa svojim djelom El-Dževahir fi tefsiri-l- Kur’ani-l-kerim. Istom smjeru pripadaju Muhammed Ahmed el-Gamravi, Hanefi Ahmed, a u novije vrijeme dr. Sejjid el-Džumejli, dr.Zaglul en-Nedždžar i dr.[18]

Reformatorski tefsir  (et-tefsiru-l-islahi)

Reformatorski tefsir je sintagma kojom se označava način na koji Kur’an tumače pripadnici islamskog pokreta i reformatorske škole, prije svega dobro poznata reformatorska škola Džemaluddin el-Afganija i Muhammed  ‘Abduhua. Takav pravac u tefsiru javlja se krajem 19. i početkom 20. stoljeća, u vremenu kada je islamski svijet zapao u stanje opće zaostalosti i dekadence. Po mnogima, takvo stanje je posljedica udaljavanje od osnovnih islamskih principa, uvođenje neislamskih normi ponašanja i običajima u muslimanskim društvima, koje su obični muslimani smatrali vjerskim i nisu dali mjenjati. S druge strane, Zapad je doživio naučno-tehnološki napredak, zahvaljući čemu je kolonizira većinu islamskog svijeta. Odgovore na pitanju zašto je nastupilo takvo stanje davali su mnogi, naročito vođe spomenutih pokreta i reformatorskih škola. Poznati autori i djela ove vrste tumačenja Kur’ana su:Sejjid Kutb- Fi zililali Kur’an i Se’id Hava – El-Esas fi-t-tefsir.[19]

Tematski tefsir (et-tefsir-l-mevdu’i)

Tematski tefsir je tumačenje svih kur’anski ajeta koji govore, bilo eksplicitno ili implicitno, o istoj temi, npr. o položaju žene, o islamu i kamati, o islamu i ljudskim pravima, itd. Sam naziv tematski tefsir je termin novije dobi. Koriste ga savremeni mufesiri i istaživači primjenujući ga na moderna istraživanja i studije kojim zahvataju određenju kur’ansku temu da bi je istražili i ponudili islamske odgovore i riješenja na pitanja koja se  nameću u savremenom načinu života. Među djelima koja su tretirala  medološke smjernice tematskog tumačenja Kur’ana ističu se: Mevsu’atu-t-tefsiri-l-mevdu’i – dr.Abdu-l-Hajj el-Fermavi, Et-Tefsiru-l-mevdu’i – dr.Fethullah Se’id.

Ostali načini tumačenja  Kur’ana

Pored navedenih pravaca, u tefsirskoj literaturi mogu se naći podaci i o slijedećim pravcima tumačenja Kur’ana: historijiski metod – kojim se nastoji doći do što više historijskih podataka o kur’anskim kazivanjima i uslovima objave, filozofski metod – kojim se kur’anski ajeti nastoje dovesti u vezu sa filozofskim pojmovima, politički metod – kojim se kroz tumačenje ajeta obrađuje savremene političke teme, itd. Svi metodi u tumačenju Kur’ana pokazuju da je Kur’an, zaista, neiscrpna Božija Riječ koja će se uvijek prevoditi kroz tefsire, ali neće nikad biti iscrpljen. Otuda su klasični komentatori Kur’ana učestalo govorili u svojim tefsirima, nakon što bi uložili maksimalan trud u otkrivanju pravog smisla i značenja koje Svevišnji želi reći u Svojoj Knjizi: “Allahu a’lemu”- Allah najbolje šta je rekao.[20]

Zaključak:

Već je istaknuto da su tradicionalni i racionalni tefsir dva najistaknutija pravca u tumačenju Kur’ana, što znači da najveći broj tefsirski djela pripada  jednom ili drugom pravcu. Međutim, budući da sva ta djela, iz oba pravca, imaju, donekle, i odlike onog drugog smjera, te imajući u vidu izričito izjašnjavanje mnogih islamskih učenjaka o potrebi spajanja pozitivnih karakteristika i jednog i drugog smjera, možemo zaključiti da je najbolji način tumačenja Kur’an: spoj pozitivnih karekteristika tradicionalnog i racionalnog tefsira, uz poštivanje uvjeta koji se mufessir mora pridržavati. O tome dr. Jusuf el Kardavi izričito kaže : “ Naime, pošto u metodologiji tumačenja Kur’ana ima onih koji uzimaju u obzir naslijeđe i tradiciju, te onih koji posvećuju pažnju razmišljanju i raciju, najispravniji način jeste spoj tradicionlnog i racionalnog, spoj vjerodostojinih predaja i racionalnih dostignuća, te zbližavanje naslijeđa prvih generacija sa spoznajama kasnijih generacija.”

Literatura:

–          Enes Karić, Uvod u tefsirske znanosti, Sarajevo 1997

–          Safvet Halilović, Osnovi tefsira, Zenica, 2005

–          Ahmed Adilović, Velikani tefsirske znanosti, Travnik 2003

–          Jusuf Ramić, Tefsir-historija i metodologija, Sarajevo 2001

–          Uvod u Kur’an, Nerkez Smailagić, Zagreb.1975

–          Islamski informativni časopis El-Asr, br. 34. Napisala: prof. Subhija Bektić

–          Maturski rad, Predmet: Akaid, Tema: Tesavuf (sufizam), Mentor: mr. Rifet Šahinović, Kandidat: Hadis Kurtović