Ubistvo Franza Ferdinanda kao posljedica aneksije BiH
Piše: Admir Lisica
Nakon priprema obavljenih u ljeto 1908. godine, austrougarski suveren Franjo Josip potpisao je 5. oktobra 1908. godine dokumente o aneksiji Bosne i Hercegovine. Istovremeno, Bugarska i Istočna Rumelija zbacile su sultanov suverenitet i proglasile nezavisnost. Velike sile imale su pred sobom težak zadatak da opasnu situaciju riješe na najbolji mogući način, a da pritom ne izgube ili ne umanje svoje pozicije na Balkanu. Aneksija je izazvala veliki politički šok i razbila sve nade u restauraciju osmanske vlasti. Ovim činom ugašena je svaka nada da će se Bosna i Hercegovina vratiti pod okrilje države u kojoj je bila od 1463. do austrougarske okupacije 1878. godine. Bošnjačko stanovništvo nije se moglo pomiriti s činjenicom da jedan proglas može ukinuti sultanov suverenitet i pravo na Bosnu i Hercegovinu. Situaciju su pogoršavale i informacije da je u ugovoru između Austro-Ugarske i Osmanskog carstva bio fiksiran rok za iseljavanje do kraja 1909. godine, nakon kojeg se više ne bi izdavale dozvole za odlazak, odnosno ulazak u Osmansko carstvo. Po bošnjačkim selima kružile su i glasine da će se kmetovi osloboditi prisilnim otkupom uz nisku odštetu. Zbog toga su neki zemljoposjednici prodavali svoje posjede u namjeri da se isele.
Proklamacijom Bosancima i Hercegovcima od 7. oktobra 1908. godine, austrijski car i ugarski kralj obavijestio ih je na njihovu domovinu protegnuto pravo njegove suverenosti, ali da će ona dobiti konstitucionalne ustanove, što će stvoriti “zakonsku podlogu za predstavništvo njihovih želja i koristi”. Stanovnici Bosne i Hercegovine različito su reagirali na ovu vladarevu proklamaciju. Dok su Hrvati pozdravili aneksiju, Srbi i Bošnjaci izražavali su zabrinutost. Različiti su bili motivi negativne reakcije Srba i Bošnjaka na aneksiju Bosne i Hercegovine. Srbi su u aktu aneksije vidjeli prepreku sjedinjenju Bosne i Hercegovine sa Srbijom, dok je Bošnjacima ona bila udarac njihovim težnjama za obnovom osmanske uprave u njihovoj domovini. Bošnjake nije toliko brinuo političko-pravni aspekt aneksije, koliko zakoni važni za njihova vjerska prava i imovinu. Strahovali su da u Bosni i Hercegovini neće moći slobodno ispoljavati svoja vjerska osjećanja i pridržavati se vjerskih propisa. Vijest o aneksiji za njih označila je kraj zavaravanja nadom u takav rasplet bosanskohercegovačkog pitanja koji bi doveo do obnove osmanskog suvereniteta ili eventualne autonomije.
Muslimanska narodna organizacija (MNO) i Srpska narodna organizacija odbijale su priznati čin aneksije, dok je Muslimanska napredna organizacija bez oklijevanja prihvatila aneksiju i uputila čestitku Dvorskoj kancelariji Njegovog carskog i kraljevskog veličanstva u Budimpešti. Muslimanska narodna organizacija svoj stav prema aneksiji izrazila je putem “Zajedničke poruke narodu u Bosni i Hercegovini”, koju je sa Srpskom narodnom organizacijom objavila u Budimpešti 11. oktobra 1908. godine.
Srpska narodna organizacija priznala je aneksiju 3. maja 1909. godine, nakon što je to prethodno učinila Kraljevina Srbija. Međutim, Bošnjaci su kroz MNO nastavili odbijati to učiniti. Ova politička stranka to je uradila tek 8. februara 1910. godine. Odgovor bošnjačkog stanovništva na aneksiju ogledao se u iseljavanju, koje je bilo oblik pasivnog političkog nezadovoljstva aneksijom, odnosno promjenom statusa vlastite zemlje.
Kada je Austro-Ugarska izvršila aneksiju, reakcije na ovaj događaj bile su veoma različite. Aneksiji se najviše usprotivila Srbija, koja je Bosnu i Hercegovinu smatrala svojom teritorijom.
Vijest o aneksiji objavljena je u Srbiji 2. oktobra 1908. godine izazvavši niz protestnih mitinga, a političke stranke i štampa zahtijevale su od Vlade da se energično zauzme za srpsko stanovništvo u Bosni i Hercegovini. Aneksija je u Srbiji doživljena kao direktan udarac na nju samu. Smatralo se da austrougarska želja za osvajanjem ima za cilj Srbiji odsjeći “životni prostor”. Interes Srbije za pripajanje bosanskohercegovačke teritorije isticao se javno. Srbija je posebno žalila za trgovačkim putem koji više nije bio u njenoj nadležnosti. Put od Mokre Gore preko Foče do Dubrovnika znatno bi olakšavao poslove srpskim trgovcima, a s dolaskom dualističke monarhije na područje Bosne i Hercegovine, Srbija biva skoro pa trgovački zatvorena i mogla je imati samo onoliko ekonomske i političke samostalnosti koliko se to dopadalo njenom najvećem susjedu, Austro-Ugarskoj monarhiji.
Odgovorne ličnosti njemačke vanjske politike bile su ranije upoznate s planovima provođenja aneksije kroz pismo odaslano njemačkom ambasadoru u Beču. U njemu je bilo naglašeno da se austrougarska politika prema Balkanu potpuno odobrava uz obećavanje podrške “da, u odnosu na pitanje aneksije u Beču, ne posumnjaju na naše povjerenje… Mi ne krijemo da je Austro‑Ugarska izvršila aneksiju na vlastitu inicijativu, što je kod velikih i samostalnih monarhija sasvim prirodno”.
Pojačana politička povezanost Njemačke i Austro-Ugarske imala je važne posljedice. Austro‑Ugarska je nastojala iskoristiti Njemačku kao sredstvo svoje politike na Balkanu, a Njemačka da iskoristi Austro-Ugarsku kao sredstvo svoje politike u Evropi. Ta diplomatska djelatnost, te otvorena pomoć početkom 1909. godine, bila je proširena i vojnom pomoći.
Vijest o aneksiji naše zemlje u Velikoj Britaniji dočekana je s velikom ozbiljnošću. Zamjenik ministra vanjskih poslova ministar Grey reagirao je izuzetno oštro. Odmah je obavijestio britanskog ambasadora u Beču da protestira kod Austrijanaca naloživši da se Vlada Austrije podsjeti na Londonski sporazum od 17. januara 1871. godine, po kojem “ni jedna sila ne može kršiti njene ugovorne odredbe”. Iz tog razloga, savjetovao je britanskog ambasadora u Beču da energično ukaže austrougarskoj vladi na potrebi da svoju odluku o aneksiji još jednom razmotri. Ipak, Vladi Britanije bilo je jasno da je Bosna i Hercegovina aneksijom bila izgubljena za Osmansko carstvo.
Reakcija u Francuskoj bila je dosta različita od one u Britaniji. Francuskoj je odgovarao mir jer je ranije bila pogođena krizom koja ju je mogla uvesti u rat s Njemačkom. U takvoj atmosferi, radi dovršenja francusko-njemačkog sporazuma u Maroku, Francuska nije željela da zbog aneksije Bosne i Hercegovine stupi u neželjeni sukob s Njemačkom, pa je i razumljivo što je Pariz ovu vijest dočekao bez prevelikog uzbuđenja. Stav Francuske bio je taj da treba naći zajedničko rješenje novonastalog problema, koji će značiti mir za Evropu.
Rusija je oštro reagirala protiv austrougarske aneksije na Bosnu i Hercegovinu. Takav postupak označen je kao udarac slavenstvu i povreda ruskog prestiža na Balkanu. U proglasima i štampi ukazivalo se na historijske zadatke koje ruski narod treba ispuniti prema ugroženoj braći. Ruska politika prema aneksiji Bosne i Hercegovine zasnivala se na stavu da se treba održati nova konferencija na kojoj bi se priznala aneksija Bosne i Hercegovine, uz davanje određene kompenzacije Srbiji i Crnoj Gori. Rusija je smatrala da zbog priznavanja aneksije treba zahtijevati autonomni status naše zemlje u okviru Monarhije, kao i vezu između Srbije i Crne Gore podjelom dijela južne Hercegovine. U tom periodu među ruskim političkim strankama formirala se ideja o balkanskom savezu između Srbije, Crne Gore, Bugarske i Osmanskog carstva, koji bi imao zadatak sprečavati političku i ekonomsku ekspanziju Centralnih sila.
Svoju borbu protiv aneksije srpski narod vodio je radikalnim istupima preko ilegalnih ili poluilegalnih kulturnih institucija i političkih organizacija, a jedna takva organizacija bila je i “Mlada Bosna”. Članovi ove organizacije većinom su bili mladići seljačkog porijekla, naklonjeni jednoj vrsti jugoslavenskog jedinstva, samostalnog u odnosu na tada prisutnu austrougarsku vlast. Ova organizacija tražila je podršku od nacionalističkih organizacija u Srbiji, između ostalog i od Narodne odbrane, inače društva kroz koje su djelovali članovi tajne srpske oficirske terorističke organizacije Crne Ruke. “Mlada Bosna” početkom 20. stoljeća predstavljala je organizaciju srpske i druge omladine na tlu tada najmlađe austrougarske provincije Bosne i Hercegovine.
Cilj “Mlade Bosne” od samog njenog osnivanja, a koje seže u 1904. godinu, bila je borba protiv austrougarske vlasti, ali je, u suštini, provodila velikosrpsku ideju pripajanja Bosne Srbiji, odnosno “oslobođenju” srpskog naroda na ovim prostorima. “Mlada Bosna” zalagala se za nacionalno, političko, socijalno i kulturno oslobođenje Srba, a sve aktivnosti koje je provodila ova i njoj slične organizacije bile su posljedica aneksije Bosne i Hercegovine, koja je smatrana velikim udarom na Srbe.
Sva dešavanja u periodu od okupacije Bosne i Hercegovine 1878. do njene aneksije 1908. godine i u vremenu nakon aneksije stvarala su napetosti u odnosima između Srbije i Austro‑Ugarske. Reakcija na ovakvo stanje bio je detaljno isplanirani Sarajevski atentat izvršen 28. juna 1914. godine na prestolonasljednika Franza Ferdinanda i njegovu ženu Sofiju Hoenberg. Atentat koji se desio na Vidovdan izveo je mladić iz Bosanskog Grahova Gavrilo Princip, buntovni mladić radikalnih uvjerenja. Ovaj čin u kojem su ubijeni Franz Ferdinand i Sofija Hoenberg bio je okidač za Prvi svjetski rat, koji je našoj domovini ponudio novu neizvjesnost i strepnju za opstanak uslijed mnogobrojnih radikalnih istupa koji su stizali iz komšiluka.
