S druge strane kamere: Bošnjaci u partizanskim filmovima
Nacionalni narativ u analizi partizanskih filmova može biti nedosljedan, međutim može biti i doprinos već postojećim analizama kulturne i druge zaostavštine Jugoslavije
Otpor protiv fašističke okupacije balkanskih zemlja tokom Drugog svjetskog rata, oličen u Narodnooslobodilačkoj borbi (NOB), bio je multinacionalan i jugoslovenska politika je nastojala da sjećanje na otpor održi u tom pravcu. Postojale su analize i statistike po kojima su najviše, kao najbrojnija nacija, stradali Srbi, onda Hrvati pa Bošnjaci. Postojanje muslimanskih jedinica u krilu partizanskog pokreta, te skoro 50 narodnih heroja Bošnjaka, dokaz je da su u Drugom svjetskom ratu Bošnjaci bili većim dijelom pripadnici antifašističkog pokreta. Iako su Bošnjaci, shodno ukupnom broju, imali ogromne gubitke tokom antifašističkog otpora, u jugoslovenskom općem znanstvenom, kulturnom, obrazovnom, ali i umjetničkom diskursu oni nisu mogli dobiti zasluženo mjesto kao učesnici i heroji antifašističke odbrane.
Tako je bilo i u oblasti sedme umjetnosti – filmu, tačnije partizanskom filmu, koji je na najpristupačniji način svim jugoslovenskim generacijama opisivao teške borbe svih naroda protiv okupatora, a u kojima su se Bošnjaci uglavnom “podrazumijevali” kao borci i heroji, dok su glavnu ulogu imali Srbi, Hrvati, Crnogorci… Čak i onda kada su režiseri bili Bošnjaci, ili Jugosloveni sa muslimanskim porijeklom, Bošnjaci su teško mogli biti heroji ulice, grada, kamoli buduće države – Jugoslavije.
Ovdje smo analizirali zastupljenost likova Bošnjaka u pet najpoznatijih partizanskih filmova, s obzirom na gledanost, filmske nagrade i budžet filma. Naravno, nacionalni narativ u analizi partizanskih filmova može biti nedosljedan i nekonzistentan pokušaj sterilne povijesne teorije, ili tačnije alternativne, međutim može biti i doprinos već postojećim analizama kulturne i druge zaostavštine Jugoslavije, koju dijele nove države u novom dobu.
Bitka na Neretvi (režija Veljko Bulajić, 1969)
Srbi su bili najbrojni vojnici u ovoj povijesnoj bici, stoga zaslužuju i u najpoznatijem i najskupljem partizanskom filmu da budu mozak borbenih operacija – borci, komandiri i doktori. Međutim, ako se pored njih, Hrvata i Slovenaca, stavlja naglasak na borce Šumadince, koji su prikazani kao učesnici NOB-a u Bosni daleko od svog doma, sigurno se moglo dati prostora i Bošnjacima pred čijim domovima se odvija bitka. Ako je, sudeći prema kratkom kadru, jedan šumadijski borac ostao bez nogu u borbi za oslobođenje, valjda je bio jedan Bošnjak u ovom ratnom periodu koji je kao borac izgubio bar jednu nogu ili ruku u odbrani svoje porodice, kuće i zemlje. Ipak, u mjestima gdje u kadar ulaze naselja sa džamijama bošnjački borbeni duh uočavamo u pokrivenim ženama, seljankama u kolonama izbjeglica koje bježe pred njemačkim okupatorima, te u liku starog ravnodušnog Bošnjaka, možda nepokretnog, koji riječima “alahimanet” ispraća slavnog Vladimira Nazora iz svoje kuće.
U filmu se može prepoznati još jedan Bošnjak, odnosno tzv. Rustem koji s puškom na ramenu, valjda borac, vodi bolesnog vojnika u bolnicu. Samo u svrhu naše povijesti pismenosti, treba spomenuti da Rustem izvrsno priča ekavicu, a to se može zaključiti prema čvrstom vojničkom odgovoru Razumem!, što je i jedini tekst ovog lika u sceni. U filmu koji traje dva sata i 43 minute Bošnjaci su dobili oko 10 sekundi. Od koga je – dosta je, kome je – dovoljno je.
Sutjeska (režija Stipe Delić, 1973)
Bitka na Sutjesci 1943. godine odvijala se na prostoru jugoistočne Bosne. Prema podacima, koje u svojim knjigama o borbi na Sutjesci navodi vojni historičar Viktor Kučan, u nacionalnom pogledu Srba je bilo 11.851, Hrvata 5.220, Crnogoraca 3.295, Muslimana 866, Jugoslovena 757, Jevreja 74, Slovenaca 21, Makedonaca 4, Albanaca 3 i drugih. U filmu “Sutjeska” ili “Bitka na Sutjesci”, koji traje oko 2 sata, Huso, jedini Bošnjak filmu, dobio je cijelih 5 sekundi.
O nekoj ekranizaciji Bošnjaka kao borca, heroja ili slično nema ni riječi, kamoli scene. Čak i pravoslavni sveštenik s puškom u ruci pokazuje svoju neustrašivost koja je izostala u tim ranim godinama, ili se valjda podrazumijeva, kod Bošnjaka.
Kozara (režija Veljko Bulajić, 1962)
Draganu Jeriniću, kolumnisti Nezavisnih novina, požalio se režiser kultnog partizanskog filma “Kozara” Veljko Bulajić da u Banjoj Luci, odnosno manjem entitetu prikriveno cenzuriraju ovaj njegov film zbog toga što se u filmu, koji je bio u najužoj konkurenciji za Oscara, kao partizanski komadant pojavljuje – musliman. (Objašnjenja radi: Bulajić je odrastao u znanstveno-političko-informativnom okruženju gdje je musliman zapravo bilo ime za čovjeka islamske vjeroispovijesti, ali i za nacionalnu pripadnost Bošnjaka.) Ova zabrinutost redatelja ne može se potvrditi, ali je zaista u ovom partizanskom filmu Ahmet, kojeg glumi Mihajlo Kostić, komadant, odnosno Bošnjak koji nije statist sa dubokim opancima ili konjovodac.
On je hrabar, spreman na žrtvu i što je najvažnije – on ima sposobnost konstruktivnog razmišljanja i djelovanja. Neki smatraju da je od ovog filma “sve” i počelo, odnosno filmska partizanska saga, uspješna ekranizacija partizanske povijesti koja i danas puni ljudske duše umjetnošću kao što je nekada kino-dvorane. (Iako se ponekada upotrebljavala u BiH da samo ispuni ideologijama političkih stranaka ljudske glave.) Redatelj Bulajić je, namjerno ili nenamjerno, “ispravio” svoj politički i umjetnički defekt oličen u osjećaju multikulturalnosti i simpatije prema Bošnjacima, režirajući druge partizanske filmove poput “Bitka na Neretvi”.
Valter brani Sarajevo (režija Hajrudin Krvavac 1979)
Hajrudin Krvavac, po nekima najbolji režiser partizanskih filmova, snimio je film koji će postati klasik jugoslovenskog filma. Valter je slobodna ekranizacija biografije stvarnog antifašističkog borca Vladimira Perića Valtera, koji sa sarajevskim otporom pokušava osujetiti planove njemačkih okupatora 1944. godine. Shodno demografskoj strukturi stanovništva i stvarnim prilikama tokom Drugog svjetskog rata, bilo bi nezamislivo da u ovom filmu nema Bošnjaka.
Prema zvaničnim podacima uprave Grada Sarajeva u antifašističkoj borbi 1941-1945. život je dao 10.961 građanin Sarajeva. Većina ili 9.071 građana Sarajeva palo je kao žrtva fašističkog terora, od čega je bilo 412 Bošnjaka, 106 Hrvata, 7.092 Jevreja, 1427 Srba, te 16 Crnogoraca, jedan Makedonac, pet Slovenaca i 12 ostalih. U filmu Bošnjaci su predstavljeni kao aktivni učesnici u antifašističkoj borbi s neupitnom dozom junaštva koja rezultira samožrtvovanjem za slobodu i više narodne ciljeve. Sarajlije u filmu, Sead Kapetanović i njegova kćerka Azra, napokon su kazali svim narodima da Bošnjaci nisu kao pragmatično-konformistički starosjedioci mirno čekali kraj rata.
Most (režija Hajrudin Krvavac 1969)
Rаdnjа prаti pаrtizаnsku diverzаntsku grupu kojа trebа dа digne u vаzduh most koji je od vitаlnog interesа zа nemаčke komunikаcije nа Bаlkаnu, а u tome trebа dа im pomogne glаvni projektаnt mostа koji ne želi dа uništi svoje životno delo tj. most. Osim sporednih likova, čija imena ne ukazuju da je riječ o Bošnjacima, likovi ove uspješne ratne drame umjesto imena koriste nadimke. Ovdje nismo razmatrali zašto je većina glumaca Srba i Hrvata, koji su inače bili u Jugoslaviji uspješni pravnici, doktori, profesori, inžinjeri itd.
Neko je, ipak, morao da bude rudar, šumar, pekar, mljekar, smetljar… a i Bošnjaci trebaju od nečega živjeti. Glаvne uloge su povjerene Velimiru Bаti Živojinoviću (Tigаr), Borisu Dvorniku (Đuzepe Sаvаtoni), Jovаnu Jаnićijeviću Burdušu (Švercer), Relji Bаšiću (Kаlc/Sovа), Slobodаnu Peroviću (Inženjer), Hаnju Hаseu (dr. Hofmаn), Sibini Mijаtović (Vodeničаrevа sestrа), Boru Begoviću (Mrki/Tihi) i Igoru Gаlou (Bаmbino).
Elvedin Subašić
Akos.bA
