Zanimljiva istraživanja u kojima su učestvovala djeca
Njihove reakcije i način razmišljanja u nekim od ovih procedura su stvarno neodoljive!
Autor: Rebeka Plančak, Psihoverzum
Svako se nekada zapita iz kojih razloga se ljudi ponašaju na određene načine? Šta ih motiviše? Kako misle? Kada pokušavamo da odgovorimo na ta pitanja, uglavnom uzimamo u obzir to koliko osoba čije ponašanje tumačimo ima godina. Možda se čini intuitivnim i logičnim da čovjek u različitim dobima svog života različito funkcioniše, misli i ponaša se, ali to nije oduvijek bilo poznato.
Dugo su se razlike između mladih i odraslih shvatale samo kao kvantitativne. Dijeca su se tretirala samo kao „manji odrasli“ koji manje jedu, oblače manju odeću i rade sa manjim opterećenjem. Smatralo se da su razlike u njihovom mišljenju i prirodi njihovih sposobnosti samo količinske (Jerković i Zotović, 2010). Naravno, danas smo svjesni promjena do kojih dolazi kroz odrastanje…
Psihološka disciplina koja se bavi upravo specifičnostima različitih doba ljudskog života je razvojna psihologija. Njen osnovni cilj je razumjevanje razvoja: niza fizičkih i psiholoških promjena koje se dešavaju od začeća do smrti. Ova disciplina je primjenom raznih vrsta istraživanja utvrdila mnoge specifičnosti u mišljenju, osjećanjima, ponašanju i sposobnostima čovjeka. U nastavku vam predstavljamo neka od najzanimljivijih istraživanja u kojima su učestvovala djeca. Iako se razvojna psihologija bavi razvojem čovjeka do kraja njegovog života, mi ćemo se ovde fokusirati samo da dječiji razvoj. Njihove reakcije i način razmišljanja u nekim od ovih procedura su stvarno neodoljive!
Bebe u stomaku vole da slušaju muziku!
Metodologija koja je danas razvijena omogućava praćenje kognitivnog razvoja bebe u stomaku i zahvaljujući tome znamo kada se koja funkcija razvija. Auditorno učenje fetusa je moguće oko 27. nedelje trudnoće, kada se razvije dio mozga zadužen za prepoznavanje zvuka (auditorni korteks).
Spelt (1949) je bio jedan od prvih istraživača koji je ukazao da je moguće usloviti fetus na zvuk, a neka novija istraživanja (Partanen et al, 2013) su pokazala da postoji razlika u moždanoj aktivnosti beba kojima su majke puštale određenu pjesmu dok su još bile u stomaku i onih koji nisu čuli tu pjesmu ranije kada im se pjesma pusti po rođenju i u 4. mesecu. Pored toga što prepoznaju pjesmu nakon određenog vremena, neki istraživači tvrde da bebe u stomaku pokazuju i dopadanje određenih melodija.
Bebe vide stvari mnogo dublje nego što mislimo!
Vizuelna percepcija je jedna od funkcija koju je najteže ispitati u fetalnom periodu, ali zato postoji mnogo istraživanja koja se njome bave po rođenju. Kako je to vrlo složena funkcija koja podrazumjeva opažanje više aspekata stvarnosti i njihovo spajanje u koherentnu celinu, postoji mnogo istraživanja koji se bave opažanjem različitih aspekata vizuelnog polja.
Gibson i Walk (1960) su razvili eksperimentalnu proceduru za ispitivanje opažanja dubine kod djece – vizuelni greben. Bebe se stavljaju na staklenu površinu ispod koje se nalazi površina obojena kao šahovsko polje. Jedan dio šahovske površine se nalazi bliže staklu a drugi dio dalje, da bi se stvorio efekat dubine. Bebama od 2 mjeseca ubrzava puls kada se stave na „dublji“ deo stakla, a bebe od 6 mjeseci odbijaju da otpuze na taj deo stakla, te možemo zaključiti da mogu da opaze dubinu. Postoje razna tumačenja ubrzanog pulsa i odbijanja da otpuze na „dublji“ dio stakla….
Ko se boji vuka još?
Jedno od tumačenja prethodnog rezultata je da se djeca rađaju sa urođenim strahom od visine, zbog kog odbijaju prelazak na „dublji“ dio stakla. Međutim, neki autori se ne slažu s tim da je strah od visine urođen, već misle da se strahovi uče. Strah ima funkciju očuvanja organizma od opasnosti, ali se postavlja pitanje da li na svijet dolazimo pripremljeni na neke opasnosti ili upoznajući svijet učimo šta je u njemu opasno.
Istraživanja su pokazala da se takozvani razvojni strahovi javljaju određenim redoslijedom: od rođenja imamo strah od buke i padanja, separaciona anksioznost se javlja između 1 i 2 godine, strah od mraka i životinja između 4 i 5, od čudovišta između 3 i 5, od evaluacije oko 10, a od povreda od 10 do 12 (Zlotović & Termačić, 1989). Strah se može ispitati vrlo jednostavnom procedurom u kojoj se dijete stavi u okruženje određenih objekata koji bi mogli da izazovu strah (na primer, zmija ili aligator) i prati se reakcija djeteta. Postoje mnogi primjeri gde mala dijeca nisu svjesna da određena životinja može predstavljati opasnost, što govori u prilog hipotezi da su strahovi naučeni.
Ko je sad Douglas Merritte?
Jedan on najpoznatijih psiholoških eksperimenata ukazuje upravo na to da se strahovi mogu naučiti, tačnije usloviti. Watson i Raynorova (1920) su sproveli široko poznatu studiju sa malim Albertom u kojoj su metodom klasičnog uslovljavanja proizveli iracionalni strah kod devetomesečne bebe.
Iako se ispitanik u ovoj studiji naziva malim Albertom, njegovo pravo ime je bilo Douglas Merritte. On nije bio siroče, kako se dugo vjerovalo, već je njegova majka radila kao medicinska sestra u ustanovi u kojoj je sproveden eksperiment. Iz finansijskih razloga je prijavila svog sina za učestvovanje u studiji jer se za to dobijala nadoknada, a vrtić bi morala da plati (Beck, Levinson, & Irons 2009).
Procedura eksperimenta je izgledala tako što bi se prvo dječaku predstavili razni objekti (životinje, igračke) prema kojima nije pokazivao strah, a nakon određenog vremena bi sa predstavljanjem bijelog miša u proceduri proizvodila jaka buka. Na taj način je dijete razvilo strah prema samoj pojavi miša koji je kasnije generalizovalo na mnoge druge objekte.
Neke stvari se ne mogu naučiti!
Strah se možda može naučiti, ali nisu sve funkcije takve… Razvojne i nerazvojne promjene se razlikuju po svojoj trajnosti i reverzibilnosti, iako i jedne i druge podrazumjevaju menjanje sposobnosti, znanja i mišljenja. Međutim, na razvojne promjene se ne može uticati. Jedan od načina da to dokažemo je provođenje blizanačkih studija na uzorku dijece. Oni su dobar izbor ispitanika jer je djetinjstvo period najintenzivnijeg razvoja čovjeka.
U jednoj studiji slučaja (Gesell i Thompson, 1929) u kojoj su se ispitivali efekti treninga na razvoj, ispitanice su bile dvije djevojčice, monozigotne bliznakinje. Uvođenjem eksperimentalne manipulacije, to jest treninga penjanja uz stepenice kod jedne od njih, druga je predstavljala kontrolnu grupu. Istraživači nisu uvidjeli razlike u ponašanju djevojčica: kod obje se sposobnost penjanja uz stepenice pojavila oko 18 mjeseca. Znači, razvoj se ne može naučiti, organizam treba da postigne određen nivo zrelosti da bi došlo do neke razvojne promjene. Kada nešto ne ide, jednostavno ne ide…
A neke stvari se uče uz pomoć odraslih…
Lav Vigotski je sa svojim sociokulturalnim modelom mentalnog razvoja pokušao da naglasi značaj koji okolina ima za razvoj pojedinca. Jedan od koncepata koji je on formulisao u okviru te teorije je zona narednog razvoja koja se odnosi se na jaz između onoga što djete može da postigne samostalno i onoga što može da postigne u saradnji sa nekim ko je kompetentniji od njega za datu aktivnost (Chaiklin, 2003). Dok dijete uči, aktivnosti odrasle osobe treba da budu usklađene sa njegovim mogućnostima i potrebama i da budu podržavajuće da bi se dijete podstaklo i da bi mu se olakšalo napredovanje. Te aktivnosti mogu uključivati verbalnu podršku, ukazivanje na greške, pomoć pri zaključivanju, obučavanjem neke nove metode ili perspektive pristupa datom problemu… Ovakva vrsta pomoći je veoma korisna pri raznim aktivnostima, od razvoja govora, preko crtanja i igre, do učenja brojanja, pisanja, računanja i svega ostalog što djeci zna da zadaje glavobolju!
A neke situacije su prosto čudne…
Meri Ansvort (Ainsworth et al, 2015) je osmislila eksperimentalnu proceduru koju je nazvala Klasifikacija čudnih situacija ili samo Čudne situacije. Ova procedura je namjenjena procjeni odnosa majka – dijete, to jest afektivne vezanosti, između druge i treće djetetove godine.
Razlikujemo tri obrasca afektivnog vezivanja – anksiozno izbegavajuće, sigurno vezane i anksiozno ambivalentne. Procedura traje 32 minuta i sastoji se od 8 faza, to jest od 8 različitih situacija (svaka traje po 3 minuta) u kojima se posmatra i procenjuje odnos djeteta sa majkom, sa strancem i ponašanje djeteta dok je samo. Prvo su majka i djete sami, zatim im se pridružuje stranac koji ostvaruje interakciju sa majkom. Zatim majka izlazi iz sobe i ostavlja djete samo sa strancem, pa se zatim majka vraća a nepoznata osoba odlazi. Nakon toga majka ostavlja dijete samo u sobi pa nakon određenog vremena dolazi stranac i na kraju se strancu i djetetu pridružuje i majka. Istraživanja pokazuju da je većina afektivnih odnosa sigurno vezano (70%), a da anksiozno izbegavajućih i anksiozno ambivalentnih ima podjednako (15%).
Djeca su egocentrična!
Žan Pijaže je svojom teorijom kognitivno-intelektualnog razvoja značajno uticao na razvoj oblasti razvojne psihologije. Jedno od njegovih zapažanja i koncepata koje je stvorio je egocentrizam mišljenja koji se javlja na preoperacionalnom stadijumu kognitivnog razvoja, između 2. i 7. godine.
Egocentrizam podrazumeva centriranost na sopstvenu tačku gledišta, subjektivne kriterijume i neuzimanje u obzir tuđeg gledišta (Kesselring, & Müller, 2011). Pijaže je provjeravao da li je djete prevazišlo egocentrizam u mišljenju je tako što bi između djeteta i ispitivača koji sjede na suprotnim stranama stola postavio planinu sa čije se dvije strane nalaze biljke i životinje. Ukoliko dijete nije u stanju da nakon zamjena mesta sa istraživačem kaže šta sve istraživač vidi, nego umjesto toga nabraja šta ono samo vidi još uvek nije prevazišlo egocentrizam u mišljenju i prešlo na slijedeći stadijum razvoja.
Noviji način tumačenja ponašanja sličnog onom koje Pijaže naziva egocentizmom je Teorija uma (Wellman, 1992), koja takođe ima zanimljive zadatke ispitivanja dječijeg mišljenja.
Više je ponekad jednostvno više!
Još jedan od koncepata koje je Pijaže definisao je konzervacija. Konzervacija je proces koji se javlja u operacionalnom stadijumu kognitivnog razvoja, između 7. i 11. godine a podrazumeva razumjevanje da promjena forme nekog objekta ne mijenja njegovu količinu, zapreminu ili masu (Elkind, 1967).
Postoji nekoliko eksperimentalnih procedura kojim se može provjeriti da li se taj proces pojavio kod djeteta, koji prate karakteristike mišljenja u ovom stadijumu: dijete ne shvata da se u nizu jednakih elemenata stoji isti broj elemenata, bez obzira na to da li je niz razvučen ili sabijen, da je količina tečnosti ista ako se tečnost nalazi u čašama različitog oblika (viša i uža/niža i šira), da je ista količina plastelina ostaje ista iako se mjenja njegov oblik, da se dijeljenjem nekog elementa na dva jednaka dijela ne dobijaju dva nova elementa jednaka prethodnom…
Deca mogu da podivljaju od gledanja filmova!
U nizu istraživanja kanadskog psihologa Alberta Bandure (1961) ispitivan je uticaj gledanja različitih filmova na ponašanje djece. U najpoznatijem eksperimentu u ovom nizu je korišćena Bobo lutka – lutka čija je težina koncentrisana u njenom donjem delu, pa se vraća u stojeći položaj ukoliko se udari. U istraživanju su učestvovale tri grupe dijece, od kojih su dvije gledale filmove, a treća je bila kontrolna.
Rezultati su pokazali da su se djeca kojoj se pustio film u kome se odrasla osoba agresivno ponaša prema Bobo lutki tako što je udara pesnicama ili čekićem, baca je i šutira prema istoj lutki ponašala agresivnije od djece koja su gledala neagresivan ili nisu gledala nikakv film. Bandura je zahvaljujući ovim rezultatima upotpunio svoju teoriju socijalnog učenja dokazivanjem da je ljudsko ponašanje u velikoj mjeri oblikovano imitacijom.
Ko sam ja?
Vidjeli smo kako opažanje drugih može da utiče na dijete, a da li znate kada i na koji način dijete počinje da opaža samo sebe? Svest o sebi je proces usmeravanja pažnje na sebe. On podrazumeva čin razmišljanja o samome sebi i odnosi se na unutrašnji osećaj o tome ko smo. Sastoji se iz dva dijela: samospoznaje i selfa. Samospoznaja se javlja oko druge godine, a self se razvija oko 18 mjeseci – skoro sva dijeca imaju razvijenu svijest o sebi do 2 godine.
Eksperimentalna procedura koja je dovela do ovih zaključaka se naziva Crvenim testom (Rouge test, Gallup, Anderson, & Shillito, 2002), a prvenstveno je razvijena za provjeru toga da li životinje mogu da priznaju same sebe u ogledalu. Danas se koristi i kao test samospoznaje koji za cilj ima identifikaciju sposobnosti djeteta da prepozna svoj odraz u ogledalu. Koristeći karmin, djetetu se na čelo nacrta crvena tačka. Dijete se zatim postavlja pred ogledalo i prate se njihove reakcije: u zavisnosti od toga na kom je stadijumu razvoja, djete će reagovati drugačije. Neka dijeca će primetiti crvenu tačkicu i pokušati da je obrišu sa svog čela, a neka još uvijek ne povezuju da su u ogledalu u stvari oni, pa mogu pokušati potražiti osobu koju vide iza ogledala ili je dotaknuti kroz ogledalo.
Nije svejedno kakvim lutkama se vaša djeca igraju!
U djetinjstvu se velikim delom pri opažanju i tumačenju sveta koristi kategorizacija. Djeca prvo dijele ljude po kategorijama pa tako razlikuju članove porodice i strance, dječake i djevojčice, odrasle i djecu… vremenom se na tu kategorizaciju dodaje vrijednovanje: djeca uče koje su karakteristike njima poznatih kategorija i na osnovu toga ih vrijednuju kao pozitivne ili negativne.
Test sa lutkama je eksperimentalna procedura dizajnirana da bi se ispitao nivo marginalizacije izazvan predrasudama, diskriminacijom i rasnom segregacijom afro-američke djece u SAD. Djeci se postavlja niz pitanja u vezi dve lutke, jedne crne i jedne bijele. Kada je ovaj eksperiment prvi put sproveden (Clark & Clark, 1996), malo je reći da su rezultati bili poražavajući: većina crne djece je pozitivnije vrednovala bijelu lutku i zaključeno je da to u velikoj mjeri utiče na njihov self-koncept.
Međutim, novija istraživanja (npr. Byrd et al, 2017) pokazuju da postoji promjena u preferencijama djece… Znači, promjena je moguća, i svi možemo doprinijeti tome da ni jedan lični atribut ne bude razlog negativne self-evaluacije nijedne osobe, posebno ne tako malog djeteta.
Za strpljenje se treba strpiti…
U poslednje vrijeme se na internetu može videti gomila snimaka u kojima roditelji djeci nude slatkiše i govore im da ih ne diraju dok se ne vrate jer idu nešto da obave, a zatim snimaju njihove reakcije. Da li znate šta ovaj test zaista ispituje? Istraživači (Mischel, 2014) su ovu proceduru zamislili malo drugačije nego što se ona sprovodi na internetu: djeci se daje jedan kolačič (maršmelov), a istraživači im kažu da će, ukoliko ga ne budu dirali, dobiti još jedan kada se istraživač vrati jer mora da ode po nešto u drugu prostoriju. Nakon što istraživač izađe, prati se ponašanje djeteta dok čeka da se on vrati.
Mlađoj djeci je teže da odlože zadovoljstvo dok starija mogu uspješno da se strpe i sačekaju da bi dobili drugi kolačić. Kroz praćenje djece koja su uspjela da se odlože zadovoljstvo pokazalo se da su ta djeca kasnije u životu uspešnija, ali je taj rezultat nedavno doveden u pitanje. Iako se debatuje da li rezultati ovog istraživanja mogu da se opovrgnu, ono će sigurno ostati zapamćeno kao jedno od istraživanja sa najzanimljivijim reakcijama ispitanika.
akos.ba
