30 april – dan kada je počeo genocid u Prijedoru
U noći između 29. i 30. aprila 1992, srpske snage zauzele su Prijedor. Srpski radnici Stanice javne bezbjednosti i rezervne policije okupili su se u Čirkin polju, dijelu grada Prijedora. Podijelili su se u pet grupa. Jedna grupa bila je odgovorna za zgradu Skupštine opštine, jedna za SUP, jedna za sudove, jedna za banku i poslednja za poštu.
U Prijedoru je krajem aprila osnovan niz paralelnih policijskih stanica i punktova s ciljem uspostavljanja potpune kontrole. U predmetu protiv Milomira Stakića Pretresno vjeće Međunarodnog krivičnog tribunala za područije bivše Jugoslavije (MKTJ) je presudilo da je preuzimanje Prijedora predstavljalo nezakonit državni udar koji je mjesecima bio planiran i koordiniran, a čiji je krajnji cilj bio stvaranje srpske općine koja bi na kraju bila dio zamišljene čisto srpske države.
Preuzimanju srpske kontrole nad Prijedorom prethodio je sastanak predstavnika SDA, SDS-a i HDZ-a u noći 29. aprila u 22 sata. Na sastanku je postignut dogovor da u prijedorskoj policiji treba biti ravnomjerna nacionalna zastupljenost, međutim četiri sata kasnije, tačnije u 2,30 sati 30. aprila SDS je uz aktivnu pomoć JNA nasilno preuzeo svu vlast u gradu, a dogovor je izigran.
U izvještaju Komisije UN za utvrđivanje genocida u Prijedoru se navodi da su “odmah nakon preuzimanja vlasti Srbi prekinuli sve komunikacije, i općina Prijedor je ostala potpuno odsječena od spoljnog svijeta. Bilo je sve teže putovati, a telefonske linije često su bile prekinute. U gradu je uveden policijski sat. Za posjete obližnjim selima bila je potrebna propusnica. Ukinute su sve autobuske veze. Većina stanovništva ostala je bez posla, bilo da je riječ o policajcima, radnicima, činovnicima ili stručnjacima i direktorima bez razlike.
Ključna mjesta u policiji, u općinskoj upravi, preuzeli su Srbi. I prije 30. aprila 1992. godine Srbi su obilazili stanovnike drugih nacionalnosti za koje se smatralo da posjeduju oružje i od njih zahtijevali da ga vrate. Bilo je i samovoljnih privođenja. Ovaj proces je intenziviran nakon preuzimanja vlasti. Tada je organizovana hajka i kampanja da bivši policajci i pripadnici TO predaju oružje. Svima osim Srbima često su pretresane kuće, a ukućani maltretirani.
U predmetu protiv Milomira Stakića Pretresno vjeće Međunarodnog krivičnog tribunal za područije bivše Jugoslavije {MKTJ} je presudilo da je preuzimanje Prijedora predstavljalo nezakonit državni udar – agresija, koji je mjesecima bio planiran i koordiniran, a čiji je krajnji cilj bio stvaranje srpske opštine koja bi na kraju bila dio zamišljene čisto srpske države.
Dana 30. aprila 1992. godine SDS je bez prolijevanja krvi zauzela grad Prijedor, uz pomoć srpskih vojnih i policijskih snaga. Samo preuzimanje izvršeno je u ranim jutarnjim satima, kada su naoružani Srbi zauzeli položaje na kontrolnim punktovima po cijelom Prijedoru, sa vojnicima i snajperistima na krovovima glavnih zgrada. Vojni položaji vidjeli su se po cijelom gradu, a srpska zastava sa četiri ćirilićna slova “s” vijorila se na zgradi opštine.
Vojnici JNA, u raznim uniformama, zauzeli su sve najvažnije institucije, kao što su radio stanica, Dom zdravlja i banka. Ušli su u zgrade, izjavili da su preuzeli vlast i objavili da mijenjaju naziv opštine Prijedor u “Srpska opština Prijedor”. Radio stanicu je bila opkolila vojska, a Milomir Stakić, koji je prije preuzimanja bio potpredsjednik Skupštine Opštine, a zatim postao predsjednik Skupštine Srpske Opštine, preko radija je objasnio šta se dogodilo i šta SDS namjerava uraditi sa opštinom Prijedor.
Izgovor za preuzimanje bio je telefaks koji je 29. aprila 1992. prenijela beogradska televizijska stanica. U telefaksu je, navodno, pisalo da je vođa teritorijalne odbrane Bosne i Hercegovine dao instrukcije lokalnim teritorijalnim odbranama da napadaju i ometaju JNA za vrijeme povlačenja iz te Republike, iako su vlasti iz Sarajeva odmah izjavile da je faks lažan i javno ga demantovale. Uprkos ovoj prividnoj spontanosti, de facto srpske vlasti Prijedora, uključujući Milomira Stakića, jasno su izjavile da preuzimanje nije bilo spontana reakcija na telefaks, nego završna faza dugo pripremanog plana.
Rano ujutru, 30. aprila 1992. godine kroz glavnu prijedorsku ulicu prolazi vozilo i iz njega preko megafona, upozoravaju građane da budu mirni i da ne stvaraju paniku. Preko megafona se pozivanju građani da u 6 sati ujutro uključe lokalni Radio Prijedor gdje mogu čuti zvanično saopštenje. Spikerica Jadranka Vejo-Rečević čita zvanično saopštenje:
“Građani i građanke prijedorske opštine, ostanite mirni u svojim domovima. Noćas je SDS preuzela vlast u našoj opštini i ona garantuje ostalim narodima koji žive na ovim prostorima punu ravnopravnost i suživot. Nije se moglo više čekati, brojni problemi koji su vodili ovu opštinu i sve narode koji ovdje žive u propast, natjerali su SDS da preuzme stvar u svoje ruke i u ovome istorijskom trenutku ovu opštinu priključe Srpskoj Republici koja se ovih dana stvara. Na ovim prostorima oduvijek je živio srpski narod i mi na to imamo neotuđivo pravo”. Potom ide himna “Bože pravde”.
Lokalni list “Kozarski vjesnik” tada piše: “SDS opštine Prijedor zadužila je Simu Drljaču da tajno organizuje policijske snage koje su trebale da pomognu u osvajanju vlasti na ovoj opštini. Osvajanje vlasti trebalo je da izvede 5000 vojnika bivše JNA povučenih sa ratišta u Hrvatskoj, pod komandom pukovnika Vladimira Arsića i Radmila Zeljaje, jedan tenkovski bataljon, plus mobilizirana Teritorijalna odbrana sastavljena od domaćih Srba u kojoj je bilo oko 10.000 ljudi. Simo Drljača je svoj posao obavio dosta dobro, pa je u 13 policijskih stanica čekalo spremno, da dobiju svaki, pa i najteži zadatak, čitavih 1775 policajaca.
On je u noći 29/30. april 1992. godine dirigovao operacijom preuzimanja vlasti i akcija je bez ispaljenog metka uspješno izvedena za svega 30 minuta. Srpska opštinska skupština je zbog zasluga u preuzimanju vlasti u opštini Prijedor, Simu Drljaču postavila za načelnika bezbjednosti”.
Iz izvještaja Komisije UN za utvrđivanje genocida u Prijedoru:
“Odmah nakon “preuzimanja vlasti”, Srbi su prekinuli sve komunikacije, i opština Prijedor je ostala potpuno odsječena od spoljnog svijeta. Bilo je sve teže putovati, a telefonske linije često su bile prekinute. U gradu je uveden policijski sat. Za posjete obližnjim selima bila je potrebna propusnica. Ukinute su sve autobuske veze. Većina stanovništva ostala je bez posla, bilo da je riječ o policajcima, radnicima, činovnicima ili stručnjacima i direktorima bez razlike. Ključna mjesta u policiji, u opštinskoj upravi preuzeli su Srbi. I prije 30. aprila 1992. godine Srbi su obilazili stanovnike drugih nacionalnosti za koje se smatralo da posjeduju oružje i od njih zahtijevali da ga vrate. Bilo je i samovoljnih privođenja. Ovaj proces je intenziviran nakon preuzimanja vlasti. Tada je organizovana hajka i kampanja da bivši policajci i pripadnici TO predaju oružje. Svima osim Srbima često su pretresane kuće, a ukućani maltretirani.
Lokalni mediji, poput Radio Prijedora i lista “Kozarski vjesnik” pridružili su se propagandi uperenoj protiv stanovništva drugih nacionalnosti. Vodili su medijsku hajku protiv bivših čelnika opštine muslimanske i hrvatske nacionalnosti, često zloupotrebljavajući i falsificirajući detalje iz njihovog privatnog života. Uz to, ovi mediji su širili vijesti da se u okolini Prijedora nalaze dobro naoružane muslimanske postrojbe koje spremaju genocid nad srpskim narodom”.
Nakon ovoga uslijedili su dobro poznati događaji, odvođenja u logore, ubijanja, silovanja, masovno istrebljenje nesrpskog stanovništva.
Prijedor će se ubrzo pretvoriti u jedan od najkrvavijih gradova u BiH, u kojem, je ubijeno je 3.178 Bošnjaka i Hrvata.
