100 godina od rođenja i 45 godina od smrti Hazima Šabanovića

Smatra se da je Hazim Šabanović jedan od najistaknutijih i najcjenjenijih osmanista 20. stoljeća ne samo u Bosni i Hercegovini nego i šire. Ugled značajnog naučnika stekao je već svojim prvim ozbiljnijim naučnim radovima. Takvo mišljenje održalo se u naučnim krugovima sve do danas. 

Piše: Hamza RIDŽAL

Ove se godine navršilo 100 godina od rođenja i 45 godina od smrti dr. Hazima Šabanovića, jednog od najistaknutijih bosanskohercegovačkih osmanista. Njegova bogata bibliografija svjedoči da je dr. Šabanović neumorno radio na istraživanju onih oblasti koje su prije njegovog angažmana bile malo ili nimalo poznate naučnim krugovima u Bosni i Hercegovini. Kao veliki poznavalac osmanskog, savremenog turskog, arapskog i perzijskog jezika, Šabanović je od svog prvog srednjoškolskog rada, kojeg je objavio 1934. godine, pa do posthumno publiciranog rada Islamska prosvjeta i kultura napisao i objavio ukupno 184 bibliografske jedinice. Prema podacima koje je sakupila Bisera Nurudinović, Šabanović je tokom života objavio ukupno 173 rada, a posthumno mu je publicirano njih još jedanaest. Devet radova predstavljaju zasebna znanstvena djela, 57 članaka objavljeno je u enciklopedijama, a ostalo su studije različitog obima publicirane u periodičnim izdanjima. “Ovako veliku bibliografiju mogao je imati samo onaj koji je cio život posvetio nauci. Dobri znalci ličnosti i djela dr. Hazima Šabanovića nisu iznenađeni svim onim što je u toku radnog vijeka napisao i objavio. Još od srednjoškolskih dana među svojim vršnjacima bio je poznat po velikoj radnoj disciplini”, piše prof. dr. Enes Pelidija u tekstu O dr. Hazimu Šabanoviću i njegovom doprinosu u poznavanju osmanskog perioda Bosne i Hercegovine.

Osuđen na zatvorsku kaznu nakon Drugog svjetskog rata

Šabanović se rodio 11. januara 1916. godine u Porječanima, nedaleko od Visokog. Srednju školu, Gazi Husrev-begovu medresu, završio je 1935. godine. U naredne četiri godine na Višoj šerijatskoj školi stječe obrazovanje ne samo iz pravnih nauka nego i znanje iz tradicionalnih orijentalno-islamskih disciplina te posebno ulazi u dubine arapskog, turskog i perzijskog jezika. Na ovoj visokoškolskoj instituciji diplomirao je 1940. godine. “Zahvaljujući stečenom znanju, uz pomoć profesora, među kojima su bili akademik Hamdija Kreševljaković, prof. dr. Šakir Sikirić, akademik Hamdija Čemerlić, profesor Ahmed ef. Burek, te mnogi drugi, u srednjoškolskom i studentskom periodu dr. Šabanović stekao je znanje i sve nužne preduvjete da se može baviti ozbiljnim naučnim radom”, piše Pelidija.

Po završenom je školovanju Šabanović služio kao prefekt srednjoškolskog internata do jeseni 1941. godine, zatim kao sudski pripravnik do jeseni 1942. godine, kada je premješten u Zemaljski muzej u Sarajevu, gdje je bio kustos-pripravnik do kraja 1945. godine. Istovremeno je predavao arapski i turski jezik u srednjim školama. Dok je radio u Zemaljskom muzeju, Šabanović je imenovan za sekretara Odbora za pomoć muhadžirima iz jugoistočne Bosne i Sandžaka. U tom svojstvu razgovarao je s prispjelim bošnjačkim izbjeglicama i zapisivao njihova svjedočenja o četničkom genocidu u toku 1941., 1942. i 1943. godine. Ta dragocjena svjedočanstva nalaze se u djelu Tri knjige o službenim dokumentima o stradanju bosanskih muslimana u ovom ratu (1941–1943), koje se čuvaju u Gazi Husrev-begovoj biblioteci u Sarajevu.

Pelidija navodi da je Šabanović poslije završetka Drugog svjetskog rata i kratkotrajne nezaposlenosti bio osuđen na zatvorsku kaznu zbog ranijeg prohrvatskog stava i pisanja o genocidu nad muslimanima u dolini Drine počinjenog od četničkih formacija Draže Mihailovića i Pavla Đurišića. Prvi angažman nakon Drugog svjetskog rata dobija u Gradskom narodnom odboru u Sarajevu i radio je na uređenju Arhiva grada Sarajeva do 1948. godine. Te godine nalazi se na novoj radnoj dužnosti kao službenik Gazi Husrev-begove biblioteke, gdje je radio na pripremanju kataloga. Za ovu naučnu instituciju, u okviru Islamske zajednice Bosne i Hercegovine, bio je vezan cijelog života.

Veliki naučnik i žestoki duhandžija

Šaban Gadžo, učenik hadži hafiza Halida efendije Hadžimulića, kaže da mu ovaj sarajevski hafiz pričao kako je radio sa Šabanovićem u Gazi Husrev-begovoj biblioteci. Hadžimulić ga je upamtio kao velikog naučnika, potpuno posvećenog predmetu kojim se bavio, ali i kao žestokog duhandžiju. “Hadži hafiz nam je pričao da je Šabanović bio veliki, strastveni pušač. Ne bi palio cigare već bi kalemio jednu na drugu, i ne bi glave dizao s tih starih osmanskih rukopisa, potpuno se isključivši od okoline i ništa drugo ne primjećujući oko sebe… Tako mu je jednom ponestalo i cigara, pa je njegova ruka mehanički ili instinktivno počela tragati za sljedećom koju je trebalo nakalemiti. I pošto ih više nije bilo, možete zamisliti šta je prolazilo kroz njegovu glavu: sad valja prekinuti rad, sve ostaviti, pa otići u čaršiju po cigare… Veliki zahmet za nekog ko je u tom trenu bio potpuno isključen iz vanjskog svijeta. To je hadži hafiz primijetio i u tom momentu mu prilazi, vadi iz džepa kutiju cigara i stavlja je pred njega. On, sav sretan, iznenađen i obradovan, uzvikne: ‘Halide, ti si genije!’”, pripovijeda Gadžo.

Poslije nekoliko mjeseci rada u biblioteci, iste 1948. godine, Šabanović prelazi na Pravni fakultet u Sarajevu, na kojem je radio u zvanju arhiviste. Posao mu je bio da prikuplja i obrađuje osmanske dokumente za pravnu historiju Bosne i Hercegovine.

Nakon osnivanja Orijentalnog instituta 1950. godine, Šabanović počinje raditi u ovoj instituciji kao asistent. Ubrzo postaje šef Lingvističko-književnog odsjeka, a već 1952. godine izabran je u zvanje naučnog saradnika. Njegov neumorni rad doprinio je brzom napredovanju u Institutu, pa je uskoro izabran i za šefa njegovog Istorijskog odjeljenja. “Zbog ugleda kao cijenjenog osmaniste, čija su se djela i radovi citirali od strane najuglednijih naučnika ne samo s prostora bivše Jugoslavije nego i u široj regiji, kao i odgovornosti prema svakom preuzetom poslu, kolege s Orijentalnog instituta povjerili su mu dužnost urednika, a povremeno i odgovornog urednika Priloga za orijentalnu filologiju. Te dužnosti obavljao je od brojeva VIII – IX (1960) do posthumno objavljenog broja XVIII – XIX/1968–69. Zahvaljujući članovima redakcije, saradnicima i dr. Hazimu Šabanoviću kao uredniku, ovaj časopis stekao je ugled poznatog i cjenjenijeg časopisa iz orijentalno-osmanskih disciplina ne samo na prostorima bivše jugoslavenske države i jugoistočne Evrope nego i u cijelom naučnom svijetu”, piše dr. Pelidija.

Najplodniji period u naučnom radu Hazima Šabanovića traje tokom rada u Gazi Husrev‑begovoj biblioteci, Pravnom fakultetu i Orijentalnom institutu. Pelidija ističe da je 1959. godina bila najznačajnija u njegovoj naučnoj karijeri, kao kruna dotadašnjeg dvodecenijskog naučnog rada. Ukazana su mu priznanja zbog objavljene doktorske disertacije pod naslovom Bosanski pašaluk, postanak i upravna podjela, knjige koju mu je tada štampalo tadašnje Naučno društvo NR Bosne i Hercegovine, preteče današnje ANUBiH, kao i zbog prijevoda Putopisa Evlije Čelebije s preko 2.000 komentara i napomena u tada renomiranoj izdavačkoj kući “Svjetlost” iz Sarajeva.

Rad kao osnovna svrha i smisao života

Bosanski pašaluk jedan je od najznačajnijih Šabanovićevih radova. “Do pojave ovog djela nije postojao nikakav sistematski prikaz administrativne podjele i uređenja ni jedne provincije Osmanskog carstva. Djelo je zasnovano na vrlo velikom broju prvorazrednih izvora i obimne literature i, kao takvo, predstavlja značajan doprinos nauci, a naročito poznavanju Bosne pod osmanskom vlašću, čija je najveća specifičnost u tome što je ona od osamdesetih godina XVI vijeka do kraja turske vladavine bila središte zasebnog bosanskog pašaluka”, ističe dr. Avdo Sućeska u tekstu povodom stogodišnjice od Šabanovićeve smrti.

Posljednji veliki projekt na kojem je radio Šabanović bila je studija Književnost muslimana BiH na orijentalnim jezicima. Bio je to, kako navodi Pelidija, njegov životni projekt koji je iziskivao velika naučna istraživanja i ogroman trud u sređivanju sakupljenih izvora i literature. “Istraživao je sve što je do tada kod nas i u svijetu bilo napisano o toj literaturi, a zatim je prelazio na sopstvena arhivska istraživanja, koja je vršio u Istanbulu”, zapisao je o ovom djelu akademik Muhamed Filipović. Upravo je ovo nedovršeno djelo i posljednje koje mu je posthumno štampano. Tokom rada na sakupljanju dostupnih izvora po istanbulskim bibliotekama Hazim Šabanović preminuo je iznenada 22. marta 1971. godine.

“Šabanović je bio darovit i vedar duh, ugodan sagovornik i sposoban uvijek da vedrim šalama i dosjetkama razveseli društvo u kojem se kretao, koje je volio i koje je njega cijenilo, uvažavalo i voljelo. Nažalost, malo je imao prilike da se u takvom ambijentu odmara, jer za odmor nije imao vremena sagorijevajući u radu. On je cijeli svoj vijek živio za rad i od rada, živio za nauku i od nauke za koju je, takoreći, i svoj život žrtvovao. Rad mu je bio osnovna svrha i smisao života, o čemu najrječitije govori i njegovo sveukupno djelo, čitava zbirka napisanih knjiga, rasprava i članaka”, piše dr. Avdo Sućeska.

Koliki je značaj za osmanistiku imao i ima Hazim Šabanović i njegov naučni opus, govori i činjenica da se skoro sve što je prevodio i pisao publiciralo u najprestižnijim časopisima i izdavačkim kućama. “I sada, njegove mlađe kolege koriste se radovima i prijevodima dr. Hazima Šabanovića. To je najveće priznanje i potvrda ko je bio i kakvo je mjesto u nauci imao i ima dr. Hazim Šabanović”, ističe Pelidija. Ovaj veliki naučnik dobio je 1968. godine Šestoaprilsku nagradu Grada Sarajeva, a mješovita srednja škola u Visokom.

Stav.ba