Vakufi su u velikoj mjeri pomogli izgradnju bosanskih gradova (2)

Vakufi su zadužbine  zasnovane  po propisima šerijatskog  prava. Njihov značaj vidljiv je i danas, a korist od vakufskih zadužbina  je veoma značajna. Upravo su vakufi u velikoj mjeri zaslužni za razvoj gradova u našoj domovini. Svako urbano formiranje gradova orijentalno – muslimanskog tipa započinjalo je podizanjem vakufskih kultnih objekata. Vakufe su osnivali namjesnici provincija, vojni komandanti i drugi funkcioneri kao i bogatiji trgovci i zanatlije. Vakufi su odigrali važnu ulogu i u razvitku gradske privrede, kreditnim pomaganjem zanatlija i trgovaca. Bilo je slučajeva da je urbano formiranje određenog naselja započinjalo i podizanjem tekije koje su derviši podizali na određenim punktovima oko kojih su se okupljali i naseljavali stanovnici.

Razlike u urbanim sredinama

Gradska osmanska naselja koja su nastajala i razvijala se u balkanskim zemljama u drugoj polovini XV i XVI stoljeća sa osobinama tipičnim za islamske gradove, dijelili su se na utvrđena i otvorena mjesta. Utvrđena mjesta bila su: Palanka manje utvđenje izgrađeno od drveta, zemlje i drugog slabijeg materijala, podizano na putevima radi obezbjeđenja saobraćaja. Hisar grad, tvrđava, također manje utvrđenje, ali građeno od tvrđeg materijala. Kula tvrđava građena od tvrdog materijala sa kulama i opasana bedemima. Svako utvrđeno mjesto imalo je svoje podgrađe koje je opet prema svome karakteru imalo status varoši, kasabe ili šehera.

Sarajevo je do sredine XVI stoljeća imalo svoje utvrđenje koje je početkom XVII stoljeća opasano bedemom, ali je ono uvijek imalo atribut šehera. Otvorena naselja bila su varoš, kasaba i šeher. U turskoj civilizaciji riječ varoš označava naselje gradskog tipa koje  je isključivo ili pretežno naseljeno hriščanima. Ako bi u takvom naselju stanovništvo tokom vremena prelazilo na islam ono je postojalo kasaba, a naziv varoš se svodio na jednu ili više perifernih hrišćanskih mahala. Kasaba je otvoreno muslimansko naselje, čije stanovništvo se pretežno ili isključivo bavi gradskom privredom, zanatstvom i trgovinom.

Da bi jedno naselje dobilo status kasabe bila je potrebna urbana, kulturna, i privredna komponenta tj: stalno nastanjeno muslimansko stanovništvo najmanje jedan džemat, džamija, i to ona u kojoj se obavljaju glavne molitve petkom i na Bajram, čaršija i sedmični pazarni dan. Šeher je veće otvoreno gradsko mjesto naseljeno isključivo ili pretežno muslimanskim stanovnistvom sa više džamija i drugih ustanova koje karakterišu veća muslimanska naselja: medrese, mektebi, tekije, hamami, bezistani, karavansaraji i sl.

Razvoj gradova

Svaki šeher na Balkanu razvio se iz kasabe. Gradovi do 400 kuća svrstavaju se u male gradove, njihov broj stanovnika se kretao oko hiljadu ili nešto više. Druga grupa gradova od 401 do 1.600 kuća ubrajaju se u gradove srednje veličine. Veliki gradovi sa preko 1.600 kuća brojali su više od 10. 000 stnaovnika U takve gradove spadalo je i Sarajevo. U ovom period Sarajevo je bilo samo u statusu šehera.

Manji gradovi kao što su Visoko, Foča, Goražde za kratko vrijeme su se također transformirali u muslimansko – orijentalne gradove. Za Mostar, koji je u vrijeme dolaska Osmanlija imao samo 7 kuća može se reći da se tu radi o osnivnaju novog grada. Tuzla tj. dvije Tuzle u XVI st. imala je 1.096  kuća. Gradovi su bili podjeljeni na džemate (općine) i mahale. Džemati su bili organizirani prema vjeroispovjesti.

U katastarske popise, deftere, zasebno su upisivani džemati muslimana, zasebno džemat kršćana, te džemat Jevreja. I strani državljani ukoliko ih je bilo više mogli su obrazovati svoj džemat. Veća naselja muslimansko – orijentalnog tipa na Balkanu dijelila su se na dva dijela: čaršiju, zanatsko – trgovački dio, gdje je bio skoncentrisan sav privredni život grada i mahale – stambeni dio.

Obično su u jednoj ulici bili skontrerirane zanatlije istog ili srodnih zanata. Osnivanjem esnafa privredni i obrtinički život u gradovima doživljava ekspanziju u velikoj mjeri.  Broj stanovnika postepeno se povećavao, što je bilo uvijetovano privrednim razvojem određenog područja.

Za Akos.ba piše: Admir Lisica , magistar historije