Tajna otpora bila je u dušama naših ljudi

Petnaesti april određen je za rodendan Armije Republike Bosne i Hercegovine zato što je Predsjedništvo R BiH 9. aprila 1992. odlučilo da se “svi naoružani sastavi i pojedinci; koji djeluju pod raznim oznakama i simbolima“ na teritoriji BiH, izuzev JNA i MUP-a, do 15. aprila 1992. stave pod komandu Teritorijalne odbrane R BiH. To je zvaničan rođendan Armije BiH mada postoje mišljenja da se za rođendan mogao uzeti i 8. april 1992, kada je Predsjedništvo R BiH donijelo odluku o preimenovanju Republičkog štaba TO SR BiH u Štab TO RBiH i za komandanta izabralo pukovnika Hasana Efendića, a za načelnika Štaba Stjepana Šibera. Dan kasnije pukovnik Jovan Divjak izabran je za zamjenika načelnika Štaba.

Predsjedništvo Bosne i Hercegovine je osmog aprila 1992. godine donijelo Uredbu o ukidanju dotadašnjeg Republičkog štaba Teritorijalne odbrane SR BiH i formiranju Štaba Teritorijalne odbrane Republike Bosne i Hercegovine, kao prvi dokument nove države. Ova Uredba je imala historijski značaj, jer je predstavljala osnov za nastanak i razvoj oružanih snaga R BiH. Tom su Uredbom razriješeni dužnosti čelni ljudi dotadašnjeg Republičkog štaba TO SR BiH i imenovani novi. Određen je privremeni znak za sve pripadnike TO Republike BiH i regulisan sistem rukovođenja i komandovanja. Na taj način R BiH je prvih dana svoje državnosti, ozakonila svoje oružane snage i time ispunila bitne odrednice međunarodnog ratnog prava.

Narednog dana, 9. aprila 1992. godine, Predsjedništvo RBiH je donijelo Odluku o objedinjavanju u sastave TO svih oružanih sastava, osim snaga bivše JNA i MUP-a. Ovom Odlukom Predsjedništvo RBiH se odlučilo da odbranu države i daljnji razvoj sopstvenih oružanih snaga zasniva na osnovama svojih dotadašnjih legalnih i legitimnih oružanih snaga. Odlukom su obavezani svi do tada formirani oružani sastavi i pojedinci da se prijave najbližim okružnim ili opštinskim štabovima TO, radi prijema obilježja TO i stavljanja pod jedinstvenu komandu pomenutih štabova TO, najkasnije do 15. aprila 1992. godine

Do 15. aprila 1992. trebalo je da se Štabu TORBiH, kao i opštinskim i regionalnim štabovima, priključe jedinice Patriotske lige, Zelenih beretki, kao i HVO. Patriotska liga i Zelene beretke su se priključivali, HVO nije. U Štab TO R BiH rukovodstvo Patriotske lige, sa Mehom Karišikom i Seferom Halilovićem na čelu, javilo se 12. aprila. U ponedjeljak, 13. aprila 1992, Štabu TO R BiH javili su se potpukovnici Rasim Delic i Mahmut Ferhatbegović nalon što su istog jutra napustili IKM JNA na Zlatištu iznad sarajeva. Do 15. aprila 73 opštinska i regionalna štaba TO u BiH izrazila su lojalnost nezavisnoj, suverenoj Republici BiH.

Patriotska liga Bosne i Hercegovine predstavljala je najznačajniju pojavu u sferi paralelnog vojnog organizovanja provođenog pod okriljem Stranke demokratske akcije. Patriotska liga se počela razvijati nakon formiranja Savjeta za nacionalnu odbranu pri SDA u junu 1991. godine. Čin stvaranja ovog savjeta i ideja Patriotske lige značili su iskazivanje volje da se bošnjački narod i cjelovitost Bosne i Hercegovine, kao minimalni uslov njegove opstojnosti, po svaku cijenu brane i nisu značili nikakvu konkretnu materijalnu i organizacijsku spremnost.

Ozbiljniji koraci u organizaciji odbrane u okvirima Patriotske lige preduzeti su od početka jeseni 1991. godine, nakon što je proglašenje slovenačke i hrvatske državne nezavisnosti rezultiralo kratkim slovenačkim ratom i početkom krvavog rata u Hrvatskoj i nakon gomilanja ogromnih efektiva JNA povučenih iz ovih zemalja na teritoriju Bosne i Hercegovine.

Patriotska liga, vođena od nekoliko utjecajnih prvaka SDA, okupila je osim čistih entuzijasta i jedan broj ljudi s vojnim iskustvom i obrazovanjem. Uz to je pokušavala osmisliti koncept odbrane zemlje na strateškoj ravni. U tom smislu unutar organizacije postojale su dvije koncepcije. Prvobitna koncepcija zasnivala se na manjim gotovim jedinicama, kao mogućim jezgrom za stvaranje većih formacija kada se za njima pokaže potreba. Većina članova Glavnog štaba PL zagovarala je mišljenje po kojem je trebalo formirati jedinice po klasičnoj shemi, osposobljene za izvođenje krupnijih borbenih dejstava, kako u zahvatu fronta tako i u plićoj i dubljoj pozadini neprijatelja. Zato je u organizacijsko-formacijskom pogledu za formiranje jedinica PL i njihovo ustrojstvo izabran model organizovanja jedinica TO SRBiH od odjeljenja do odreda. Procijenjeno je da je to jednostavniji način organizovanja i već poznat širom Bosne i Hercegovine.

U novembru 1991. u Hrasnici je Glavni vojni štab PLBiH izdao Uputstvo o pripremi i organizovanju PL za odbranu suverene BiH, koje je u decembru dostavljeno do općinskih štabova Patriotske lige. Tako se krajem 1991. godine ova struktura počela uobličavati u široko zasnovan sistem gotovo identičan teritorijalnoj odbrani, u čijoj osnovi je bila mreža teritorijalnih vojnih i političkih štabova. Na vrhu organizacije bio je Glavni štab PL za Bosnu i Hercegovinu, na čijem čelu se našao bivši oficir JNA i kasniji general ARBiH Kemo Karišik.

Na srednjem nivou organizacije bili su regionalni štabovi (Bihać, Prijedor, Livno, Doboj, Tuzla, Zenica, Sarajevo, Goražde, Mostar), dok su osnovu činili općinski štabovi koji su trebali objedinjavati zamišljenu organizaciju krajnje fleksibilne strukture jedinica.

U cijeloj ovoj shemi radi se o zamišljenoj vojnoj strukturi u kojoj je najveći dio jedinica postojao samo na papiru sačinjenom na anketnoj osnovi gdje su ljudi iskazali spremnost da brane zemlju u slučaju rata. U većini ove jedinice nikada nisu bile okupljane i postrojavane, nisu bile uopće naoružane niti je s njima izvođena bilo kakva aktivnost. Tek su manje grupe aktivista Patriotske lige tajno okupljane i s njima se izvodila skraćena osnovna vojna obuka i upoznavanje s borbenim sredstvima koja su bila na raspolaganju.

Obuku su uglavnom izvodili aktivni oficiri koji su od jeseni 1991. godine počeli napuštati JNA i stavljati se na raspolaganje Stranci demokratske akcije. Ove manje borbene grupe su i jedine koje su do početka agresije na Bosnu i Hercegovinu bile naoružane, za šta su ograničene mogućnosti stvorene nakon što su hrvatske oružane snage zauzele dio garnizona JNA u Hrvatskoj. Od hrvatskih oružanih snaga je pod okriljem SDA nabavljeno i u zemlju do proljeća 1992. uvezeno nekoliko hiljada cijevi pješadijskog naoružanja.

Male borbene grupe u sastavu Patriotske lige ili pod drugim nazivima (naprimjer Zelene beretke), ilegalno formirane i naoružane pod pokroviteljstvom SDA, ostat će stvarni domet cijele organizacije. Početkom februara 1992, prema procjenama Glavnog vojnog štaba Patriotske lige Bosne i Hercegovine, u slučaju potrebe u njenim sastavima bi, prema anketnim spiskovima jedinica, moglo biti angažovano oko 80.000 ljudi. Procijenjeno je da bi od ovog broja lahkim naoružanjem moglo biti naoružano do 25% ljudi, dakle maksimalno 20.000 na području cijele Bosne i Hercegovine.

Pred prve demokratske izbore tadašnja JNA ukida Sarajevsku i Ljubljanska vojnu oblast, Sarajevo je pripojeno Beogradu, a odluka da se razoruža TO i da se oružje, koje su u stvari kupili građani repu blika i pokrajina, stavi u magazine JNA, izravno je omogućila agresiju na Hrvatsku i BiH. Odluka Predsjedništva R BiH o obnovi TO značajna je jer je to praktično bilo stvaranje bosanskohercegovačke oružane sile, u kojoj su uzeli učešća brojni mladići skromnog ili pak nikakvog vojnog znanja.

Tada je već postojalo više vojnih i paravojnih formacija kao što su TO BiH, HVO, HOS, Zelene beretke, formacije Patriotske lige… Stoga Predsjedništvo RBiH odlučuje da se formiraju Oružane snage BiH u čijim formacijama bi sudjelovali svi oni koji su željeli braniti državu. To je iziskivalo uvođenje vojne hijararhije, jedinstvenog načina zapovijedanja, te stvaranje glavnog i regionalnih štabova. Jedinice HOS-a su odmah pristale da se svrstaju u Oružane snage, ali Zagreb nije to prihvatio. HOS je u Hrvatskoj bio diskreditiran, njegov čelnik Anto Paradžik ubijen u navodnoj prometnoj nesreći a ubijen je i Blaž Kraljević, zapovjednik HOS-a za BiH.

Ministar obrane BiH Jerko Doko piše svom kolegi Gojku Šušku u Zagreb da se sve hrvatske jedinice u BiH potčine Oružanim snagama i uzmu učešća u njihovom rukovodstvu. Šušak to odbija i to će biti pokazatelj hrvatske politike spram BiH u narednim godinama.

Armija Bosne i Hercegovine se ispočetka sastojala od jednog broja labavo povezanih, ali hrabrih grupa, najčešće na nivou čete, da bi kraj rata dočekala sa 96 brigada rasporedenih u šest korpusa. Brojevi nisu pouzdani, ali prema zbirnim podacima vojnih štabova, u augustu 1992. godine bilo je evidentirano blizu 186 hiljada učesnika u odbrani, od čega je gotovo polovina bila registrirana kao vojnici Armije BiH. Druga polovina bili su policajci redovnog i rezervnog sastava, ili dobrovoljci, koji su se u okviru Patriotske Lige, Zelenih beretki i drugih organizacija sa oružjem ili bez oružja, udružili u odbrani svojih ulica i sela.

Tada je tek svaki peti borac imao pušku. Krajem godine Armija je imala oko 40 hiljada pušaka raznih vrsta (računajući tu i policiju sa oko 18 hiljada pušaka), 231 minobacač, jedan top 130 mm, 10 topova 76 mm, 21 haubicu. Radi poređenja: Vojska RS i JNA imali su tada u Bosni 1.062 haubice.

U drugoj polovini 1993. godine Armija je formalno brojala oko 207.000 boraca, ali svi nisu organizirano i redovno sudjelovali u borbama. Te godine imali smo 33 topa, 36 haubica, 1.000 minobacača i 66 protivoklopnih oružja. Puškama i puškomitraljezima bilo je naoružano oko 60 hiljada boraca, što znači tek svaki treći.

Krajem 1994. godine u oružanim snagama bilo je 227.000 boraca, sa više od 80 hiljada pušaka, odnosno puškomitraljeza. Tada smo već imali 42 topa, 60 haubica, 125 različitih raketnih lansera i 115 protivoklopnih oruđa.

Oružje je pribavljano uglavnom na tri načina: zapljenom od neprijatelja, proizvodnjom u našim tvornicama, pa i malim radionicama, i uvozom izvan, ponekad „preko sedam gora i sedam mora“, kako bi to narod rekao.

Kako je u svojim “Sjećanjima” napisao Alija Izetbegović, naoružavanje Armije uzbudljiva je priča o hrabrosti, upornosti i snalažljivosti ljudi na nevidljivom frontu borbe za opstanak Bosne. U toku rata za bosansku Armiju radilo je 65 vojnih fabrika, a već ujesen 1992. i sve male zanatske radionice u Sarajevu.

“Kada sam 1993. došao u opsjednutu Brezu, sa ponosom su mi pokazali na zidu okačenu pušku, proizvod tamošnjih inžinjera i majstora. Željezara Zenica i mnoge tvornice u Tešnju bile su u to vrijeme vojne fabrike. One u novom Travniku, Bugojnu i Goraždu, bile su to otpočetka. Sve mirnodopske fabrike odjeće i obuće radile su uniforme i cipele za vojsku. lzvlačile su se posljednje rezerve repromaterijala, ranije namijenjene za mirnodopske potrebe.”

A o onom pribavljanju oružja ”preko sedam gora i mora”, uprkos embargu i mnogim preprekama, mogle bi se napisati knjige. Iako se stanje sa naoružanjem i opremom postepeno poboljšavalo, Armija je tek pred kraj rata dostigla stepen opremljenosti koji bi joj omogućavao da pokrene borbene operacije većeg obima. Ali ni tada nije imala dovoljno artiljerije, tenkova i oklopnih transportera.

Armija je formirana u vremenu najtežih historijskih iskušenja s kojima se naša domovina suočila u svom hiljadugodišnjem trajanju. U vremenu kad su Bosnu i Hercegovinu brutalno napale agresorske snage sa Istoka a zatim i sa Zapada, sa namjerom da na njenoj teritoriji ostvare hegemonističke, velikodržavne ciljeve, kazat će, na obilježavanju rođendana Armije BiH, Bakir Izetbegović, tada član Predsjedništva BiH.

Nastanak, jačanje i odbrambeno-oslobodilački ratni put Armije Republike Bosne i Hercegovine je priča o sprezi vitalnosti i mudrosti. Vitalnosti našeg naroda i mudrosti tadašnjeg državnog i vojnog rukovodstva. Armija Republike Bosne i Hercegovine je odbranila zemlju, odbranila slobodu, čast i obraz Bosanaca i Hercegovaca. Odbranila je ono što mnogi nazivaju „idejom Bosne“, vjeru da ljudi različitih religija, kultura i identiteta mogu živjeti skupa. To je ideja koja se nalazi u osnovi ujedinjavanja Evrope, kreiranja Evropske unije.

U nevjerovatno složenim uslovima skoro potpune logističke blokade i zaustavljene privrede, stvorena je respektabilna vojna sila koja je nadjačala nadmoćnije agresorske vojske, nadjačala svjetske urote i embarga, nadjačala one u svojim redovima koji su željeli osvetu.

Prvi predsjednik Republike Bosne i Hercegovine i prvi vrhovni komandant Armije Republike Bosne i Hercegovine rahmetli Alija Izetbegović je, govoreći o čudesnom jačanju i otporu našeg naroda i naše Armije, kazao: „Kada se jednom budu pravile analize, kada se iz neke istorijske udaljenosti bude odgonetalo to čudo bosanskog otpora, naći će se, siguran sam – da je tajna bila negdje u dušama ili karakteru ljudi….“ (stav.ba)

akos.ba