Školstvo u B. Krupi u vrijeme Austrougarske: Konfesionalne škole

Uvod

         Područje Bosanske Krupe i njene okoline došlo je pod austrougarsku upravu krajem 1878. godine. Okupaciona vlast je za vrijeme svoje uprave u Bosni i Hercegovini izvršila četiri službena popisa stanovništva. Prema rezultatima prvog popisa stanovništva iz 1879. godine na području bosanskokrupskog kotara ukupno je evidentirano 28 350 stanovnika. U vjerskoj strukturi najveći broj zauzimalo je pravoslavno stanovništvo-15 369, a muslimansko 12 981.

Godine 1885. izvršen je drugi popis stanovništva u Bosni i Hercegovini. Bosanskokrupski kotar imao je ukupno 36 731 stanovnika. Broj pravoslavnog stanovništva iznosio je 23 035, muslimanskog 13 606 i rimokatoličkog 90. Treći službeni popis stanovništva u BiH izvršen je 1895. godine. Na području bosanskokrupskog kotara ukupno je živjelo 38 449 stanovnika. Pravoslavnog stanovništva je bilo 24 558, muslimanskog 13 711 a rimokatoličkog 175. Posljednji popis stanovništva izvršen je 1910. godine. Bosanskokrupski kotar sastojao se od jedne gradske općine (Bosanska Krupa) i 194 sela sa ukupno 44 185 stanovnika. Pravoslavno stanovništvo i dalje je bilo najbrojnije – 28 636. Broj muslimanskog stanovništva iznosio je 15 332 a rimokatoličkog 213.[1]

         Privredni razvitak Bosanske Krupe tokom osmanske uprave uglavnom se bazirao na tradicionalnoj poljoprivrednoj proizvodnji, trgovini i zanatstvu. Nakon uspostave austrougarske vlasti navedene privredne grane doživljavaju dalji napredak. Dolazi do razvoja i modernizacije putne i željezničke infrastrukture, industrijske proizvodnje, eksploatacije drveta, zemljoradničkih zadruga, ugostiteljske djelatnosti i dr. Mijenjala se struktura stanovništva i svakodnevni život ljudi. Navedeni faktori bili su preduvjet i bržeg razvoja kulturno-obrazovnih prilika u ovome kraju. Obzirom da je Bosanska Krupa bila sjedište kotara to se u velikoj mjeri odrazilo i na njen sveukupan kulturni i prosvjetni razvoj.

Konfesionalne osnovne i srednje škole

         Tokom trajanja osmanske uprave na prostoru današnje Bosne i Hercegovine školski sistem uglavnom se temeljio na konfesionalnim osnovama. Otvarane su muslimanske, katoličke i pravoslavne osnovne i srednje škole, a od druge polovine 16. stoljeća i konfesionalne škole za jevrejsku djecu.

         U vrijeme osmanske i tokom austrougarske uprave na području Bosanske Krupe i njene okoline djelovalo je više muslimanskih i nekoliko pravoslavnih osnovnih škola. Tokom druge polovine 19. stoljeća u Bosanskoj Krupi je za potrebe muslimanske djece djelovala i niža srednja škola – ruždija.

         U periodu od 1850. do 1856. godine na bosanskokrupskom području otvorene su tri pravoslavne osnovne škole. Godine 1850. pravoslavna osnovna škola otvorena je u Jasenici, 1855. u Bosanskoj Krupi, a godinu dana kasnije u Velikoj Rujiškoj. Međutim, prema navodima nekih autora pravoslavna osnovna škola u Bosanskoj Krupi otvorena je nešto kasnije.[2] Podaci o nastavnom kadru u navedenim školama veoma su skromni. Prema navodima Mitra Papića pravoslavna osnovna škola u Bosanskoj Krupi je 1891. godine imala jednog učitelja i 44 učenika. Pored spomenutog Mihajla Petranovića u ovoj školi spominje se i izvjesni Pop Kovačević.[3]

         Pravoslavna osnovna škola u Bosanskoj Krupi evidentirana je i u drugom i trećem službenom austrougarskom popisu stanovništva u Bosni i Hercegovini iz 1885. odnosno 1895. godine. Prema podacima Zemaljske vlade školske 1900/1901. godine na području BiH djelovale su 64 pravoslavne osnovne škole među kojima se spominje i pravoslavna osnovna škola u Bosanskoj Krupi.[4]

         Nakon uspostave okupacione uprave 1878. godine izvjesno vrijeme privremeno je prekinut rad pravoslavne osnovne škole u Bosanskoj Krupi. Škola je ponovo počela sa radom 1882. godine. U selima u okolini Bosanske Krupe do te godine nije došlo do otvaranja ni jedne pravoslavne osnovne škole.[5]

         Pravoslavna osnovna škola u Bosanskoj Krupi kontinuirano je radila od obnavljanja 1882. godine do početka Prvog svjetskog rata. Sredinom 1914. godine na području bosanskokrupskog kotara radile su tri pravoslavne osnovne škole.[6] Usljed ratnih i drugih okolnosti, veliki broj pravoslavnih osnovnih škola u Bosni i Hercegovini, među kojima i pravoslavne osnovne škole na području bosanskokrupskog kotara prestale su sa radom.[7]

         U vrijeme osmanske uprave u Bosni početno obrazovanje muslimanska djeca sticala su u mektebima koji su se obično nalazili pored svake džamije. Godine 1873. u bosanskokrupskom kraju nalazila su se 32 mekteba koje je pohađalo 428 muških i 320 ženskih polaznika.[8] Rad ovih, ali i drugih mekteba, nastavljen je i nakon uspostave okupacione uprave 1878. godine.

         Krajem 19. stoljeća počelo je otvaranje reformiranih mekteba odnosno mektebi ibtidaija.[9] Godine 1894. u Bosanskoj Krupi je otvorena muška mektebi ibtidaija. Nedugo zatim sa radom je počela i ženska mektebi ibtidaija. Reformirani mekteb radio je i u Otoci. Obzirom na godinu početka rada moguće je zaključiti da je bosanskokrupska muška mektebi ibtidaija jedna od najstarijih obrazovnih ustanova ove vrste na području cijele Bosanske krajine.

         Osim sibjan i reformiranih mekteba u okviru muslimanskog školstva u Bosni tokom osmanskog, a kasnije i austrougarskog perioda, djelovale su i medrese, a od druge polovine 19. stoljeća ruždije, Dar-ul-muallimin u Sarajevu i brojne druge. Broj medresa kao najbrojnijih muslimanskih srednjih škola i ruždija bio je različit u određenim vremenskim periodima.

         Tokom jedne decenije, tačnije u periodu od 1880. do 1890. godine u Bužimu je postojala medresa sa cjelodnevnom nastavom. Predavač je bio poznati Šerif efendija Bajrić. Nastava se izvodila u privatnoj kući na području Pomajdana gdje su bile smještene ženska i muška dershana i mala biblioteka. Medresu je uspješno završilo 26 polaznika. Najnovija istraživanja govore da je ova medresa postojala i u periodu od 1903. godine do kraja Prvog svjetskog rata iz čega se može zaključiti da je kontinuirano djelovala od svog osnivanja i do početka rada prve državne osnovne škole u Bužimu.[10]

         Početkom 1871. godine sa radom je počela ruždija u Bosanskoj Krupi. Podignuta je i otvorena prilozima stanovništva Krupskog kadiluka, a suma priloga za njenu izgradnju iznosila je 20.000 groša. Do početka rada ruždija na području Bihačkog sandžaka pismenost na tom prostoru bila je na veoma niskom stepenu. Početkom rada ruždija u Bihaću, Bosanskoj Krupi i Prijedoru donekle je umanjen procenat nepismenog stanovništva na navedenom području.[11]

Nastavlja se.

Fusnoste:

[1] Statistika mjesta i pučanstva Bosne i Hercegovine, službeno izdanje, Sarajevo 1880, 51-52; Statistika mjesta i žiteljstva Bosne i Hercegovine po popisu naroda od 1. maja 1885. godine, službeno izdanje, Zemaljska štamparija, Sarajevo 1886, 108-111; Glavni rezultati popisa žiteljstva u Bosni i Hercegovini od 22. aprila 1895. godine, Zemaljska vlada za Bosnu i Hercegovinu, Zemaljska štamparija, Sarajevo 1896, 248-259; Rezultati popisa žiteljstva u Bosni i Hercegovini od 10. oktobra 1910. godine, Statistički odsjek Zemaljske vlade, Zemaljska vlada za Bosnu i Hercegovinu, Zemaljska štamparija, Sarajevo 1912, 230-241.

[2] „U Prvom šematizmu Banjalučko-bihaćke mitropolije pogrešno je napisano da je osnovna škola u Bosanskoj Krupi otvorena 1882. godine. Prema jednom podatku o Bosanskoj Krupi otvorena je još 1855. godine. Kao godinu osnivanja ove škole V.Perinović navodi 1860. Perinović navodi po imenu prvih devet učitelja ove škole ističući posebno Mihajla Petranovića kao prvog „spremnog“ učitelja, koji je došao u Bosansku krajinu 1866. godine i tu u školi ostao do ustanka,kada je škola prestala raditi.“ Mitar Papić, Istorija srpskih škola u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1978, 33. (dalje: M. Papić, Istorija srpskih škola).

[3] Grupa autora, Bosansko-krupska opština u ratu i revoluciji, Bosanska Krupa 1969, 31. (dalje: G. autora, Bosansko-krupska opština); M.Papić, Istorija srpskih škola, 133; Elvira Islamović, Školstvo i obrazovanje na području okruga Bihać za vrijeme austrougarske uprave, Bihać 2008, 105. (dalje: E. Islamović, Školstvo).

[4] E. Islamović, Školstvo, 275; M. Papić, Istorija srpskih škola, 132-139.

[5] U određenim selima npr. Hašanima i Velikoj Rujiškoj djeca su pohađala vjeronaučnu nastavu i sticala neki vid pismenosti. U hašanskoj parohiji je 1901. godine vjeronaučnom nastavom bilo obuhvaćeno 80 vanškolske djece. G. autora, Bosansko-krupska opština, 40.

[6] Školski glasnik, Školski službeni list Zemaljske vlade za Bosnu i Hercegovinu, God. V, Sarajevo 30. juni 1914., 197. (dalje: Š. glasnik).

[7] „U maju 1913. godine u Bosni i Hercegovini su proglašene „iznimne mjere“ u okviru kojih je predviđeno privremeno ukidanje pravoslavnih kulturnih ustanova. Početkom Prvog svjetskog rata političke prilike u Bosni i Hercegovini nisu išle u prilog, između ostalog, ni pravoslavnim školama. Naprotiv, poglavar Bosne i Hercegovine i predsjednik Zemaljske vlade Oskar Potjorek je u oktobru 1914. godine predlagao da se pravoslavne škole u Bosni i Hercegovini „potpuno i za svagda ukinu“. Tako su školske 1914/15. godine prestale sa radom 122 pravoslavne škole u Bosni i Hercegovini.“ Senaid Hadžić, Sead Selimović, Kultura i tradicija u Bosni i Hercegovini-višemilenijski kontinuitet, Tuzla 2012, 329.

[8] G. autora, Bosansko-krupska opština, 31.

[9] „Pritisnuti savremenim potrebama prilagođavanja novih uvjeta, od 10-ih godina XIX stoljeća počela je reforma sibijan mekteba. Bilo je planirano uz vjeronaučne predmete u mektebe uvoditi maternji jezik i račun, a zatim postepeno uvoditi i druge svjetovne predmete. Reformisani mektebi (mekteb ibtidaije) počeli su raditi 1892. godine, a njihovo širenje nije teklo ni lahko ni brzo. Pošto su muslimani nerado slali svoju djecu u svjetovne škole reformisani mektebi imali su zadatak muslimansku djecu približiti savremenom obrazovanju.“ Grupa autora, Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskog rata, drugo izdanje, Sarajevo 1998, 257-258.

[10] Amir Sijamhodžić, Razvoj savremenog školstva na području općine Bužim sa posebnim osvrtom na OŠ „Bužim“, Zbornik radova sa naučnog skupa „Osnovnoškolska i srednjoškolska tradicija na području općine Bužim, te zahtjevi odgojno-obrazovne reforme u Bosni i Hercegovini“ Bužim, 15. novembra 2013. godine, Bužim 2014, 8. (dalje: A. Sijamhodžić, Razvoj savremenog školstva).

[11] Hajrudin Ćurić, Školske prilike Muslimana u Bosni i Hercegovini 1800-1878, Srpska akademija nauka i umetnosti, posebna izdanja, knj. CCCLXXXIX, Odeljenje društvenih nauka, knj. 50, Beograd 1965, 150.

Piše: mr. Mirza AHMETBAŠIĆ

JU Osnovna škola „Otoka“ Bosanska Krupa

Časopis: “HISTORIJSKI POGLEDI”, izdaje: Centar za istraživanje moderne i savremene historije Tuzla, God./Vol. IV, Br./No. 6, Tuzla 2021.