Prvo spominjanje kraljevskog grada Visoki – simbol srednjovjekovne Bosne
Stari grad Visoki, smješten na vrhu brda Visočica iznad današnjeg grada Visoko, prvi put se zvanično spominje 1. septembra 1355. godine. Tog datuma, tadašnji bosanski ban Tvrtko I Kotromanić u svojoj povelji koristi izraz "in castro nosto Visoka vocatum", što označava prvi pisani trag o ovom značajnom srednjovjekovnom gradu i tvrđavi.
Srce srednjovjekovne Bosne
Grad Visoki bio je mnogo više od vojne utvrde, služio je i kao sjedište visokog bosanskog plemstva, uključujući i velikog kneza bosanskog. Njegov strateški položaj, visoko iznad doline, činio ga je važnom tačkom kontrole i komunikacije u tadašnjoj Bosanskoj banovini, a kasnije i kraljevstvu.
Još u 11. vijeku se u pisanim izvorima pominje bosanska biskupija sa sjedištem u civitas Bosna, a historičari vjeruju da se to odnosi upravo na Visočku dolinu, koja je bila i religijsko i političko središte tog vremena. Kroz stoljeća, važna mjesta u dolini – Mile (Arnautovići), Moštre, Biskupići i Podvisoki – bila su centri političkih, crkvenih i kraljevskih aktivnosti.
U Moštrima se nalazio kraljevski dvor, a u Milama su održavani državni sabori, djelovao je franjevački samostan, a između 1377. i 1461. godine ovo mjesto služilo je i kao krunidbeno središte bosanskih kraljeva. Sve to potvrđuje značaj ovog područja kao političkog i kulturnog srca srednjovjekovne Bosne.
Arhitektura i položaj tvrđave
Stari grad Visoki nalazi se na nadmorskoj visini od 766,5 metara, na vrhu brda Visočica, koje se uzdiže 213 metara iznad visočke doline. Sam grad je bio dugačak oko 60 metara i širok 25 metara, sa dvije obrambene kule koje su pokrivale njegovu dužinu. Građen je od lokalnog pločastog vapnenca, sa zidovima debljine oko 2 metra, a oko grada se nalazio jarak dubine oko 4 metra i širine između 8 i 10 metara.
Iako dimenzijama nije bio veliki, njegova odbrambena funkcija bila je ključna. Osim toga, iz ovog grada su bosanski vladari izdavali mnoge važne dokumente i povelje. Posljednja poznata povelja iz Visokog izdata je 1436. godine, kada je knez Tvrtko Borovinić potpisao ispravu upravo ovdje.
Napuštanje i zaborav
Nakon osmanskog osvajanja Bosne, grad gubi svoj značaj i biva napušten prije 1503. godine. Đorđić ga 1626. godine već navodi među napuštenim gradovima.
Tokom 20. vijeka, kroz arheološka istraživanja sprovedena 1950-ih, 1970-ih i 1980-ih godina, prikupljeni su ključni dokazi koji potvrđuju bogatu historiju ovog mjesta. Najstariji pisani izvori o Visokom datiraju iz 1891. godine, kada je Đorđe Stratimirović opisivao grad, dok je Đoko Mazalić 1953. godine dao detaljan opis ruševina koji i danas služi kao osnovna literatura.
