Osnivanje modernih bosanskih gradova započelo je dolaskom Osmanlija (1)
Osmanskim osvajanjem Balkana nastale su duboke promjene u položaju, prirodi i ulozi gradova na tom području. Na mjestu starih trgova ili kao potpuno nova naselja razvili su se mnogi gradovi levantskog tipa u kojima je cvjetalo zanatsvo i trgovina. Karakteristike tih gradova bilo je brojnije stanovništvo, pretežno muslimansko, monumentalne islamske građevine, velika čaršija sa raznovrsnim zanatima. XVI st. predstavlja u historiji osmanskog carstva vrijeme u kome je to carstvo bilo u usponu, a prilike takve da su omogućavale brz razvitak gradova. Tako se početkom XVII stoljeca u cijelom osmanskoj državi navodi 553.000 gradova, kasaba i sela.
Prije dolaska Osmanlija
Prije dolaska Osmanlija na Balkan u njegovom većem području je postojao mali broj relativno malih gradova, tek u vrijeme osmanlijske vladavine nastaju izvjesna nova gradska naselja, a i ona koja su Osmanlije zatekli mijenjaju svoj izgled. Tada započinje tzv. period „orijentalno – balkanske urbanizacije“ veliki dio tih naselja i do danas je sačuvao orijentalni karakter. Sa dolaskom Osmanlija balkanski su gradovi usli u sferu levantske civilizacije i počeli se razvijati slično gradovima Bliskog Istoka. Urbano formiranje tih gradova započinjalo je izgradnjom „imareta“ tj. gradskih objekata koji su izdržavani prihodima vakufa, što je stara institucija Bliskog istoka. To su u prvom redu bile džamije, medrese, javne kuhinje, hanovi, mostovi i drugi objekti koji su podizani iz vjerskih i himanitarnih razloga. Zakladne povelje (vakufname) njihovih osnivača primarno su sadržavale koristonosne objekte i razne prihode koji su služili za njihovo održavanje: gotov novac, hamami, dućani,, bezistani, vodenice, obradive zemlje i dr. Obezbjeđenje vakufskih objekata sastojalo se prvenstvneo u zavještanju gtovog novca koji je opet davanjem na kredit odigrao značajnu ulogu u razvitku gradova. Imareti, u širem smislu su predstavljali osnovne razvojne elemente osmanskih gradova.
Razvoj gradova u Bosni
Svaki važniji grad imao je monumentalna zdanja vjerskog ili utilitarnog značaja koja su služila općem dobru stanovništva. Ta monumentalna zdanja građena su od tvrdog materijala dok su zgrade za stanovanje, dućani pa čak i saraji visokih dostojanstvenika građeni od trošnog materijala. Stambeni objekti kao i manje mahalske džamije građeni su kao i većina drugih građevina pod utjecajem Orijenta za koje su, za razliku od monumentalnih građevina, imale dosta svojih specificnosti i lokalnih obilježja. Enterijeri stambenih kuća, za razliku od vanjskog izgleda koji je bio skroma, bili su daleko ljepsi i dekorativniji.
Osmanski gradovi u Bosni razvijali su se slično kao i drugi gradovi na Balkanu u to vrijeme. Oni gradovi koji su izrastali kao urbani nastavak srednjovjekovnih varoši, razvijali su se znatno sporije od onih koje su Osmanlije podizali kao sasvim nove gradove. karakteristika tih gradova je zapravo njihov brzi razvitak i gotovo monolitno muslimansko gradsko stanovništvo. Oni se razlikuju od evropskih gradova i po svome nastanku po razvitku i po svojoj ulozi. U gradovima su skoncentrisani organi drzavne vlasti i sav kulturno prosvjetni zivot. Da je Porta planski osnivala gradove i od njih stvarala ekonomska, politicka i kulturna uporista svoje vlasti. Dokaz tome je više primjera gdje se vidi kako se izričitim naređenjem Porte omogućava da se putem zamjene zemljišta daje muslimanima prostor za gradnju kuća. Takav je slučaj bio kod osnivanja Foče, Pljevalja gdje se radilo o zamjeni zemljišta „ da bi se izgradio grad“. Sličan je bio slučaj i kod osnivanja Sarajeva. Kada je Isa – beg Ishakovic polagao osnove za izgradnju Sarajeva on je izuzeo zemlje stanovnika sela Brodca, a u naknadu za to dao im je zemljište u selu Vrančić kod Hrasnice
Za Akos.ba piše: Admir Lisica
