KULTURNO NASLJEĐE BOŠNJAKA SANDŽAKA: Retrospektiva razbaštinjenja jednog naroda

Autor: Mustafa Baltić, arheolog

Ključne riječi: kulturno nasljeđe, Prvi balkanski rat, negacija, devastacija, prisvajanje

Abstract: Ovaj rad ima za cilj da predstavi sliku kulturnog nasljeđa Bošnjaka Sandžaka, tačnije položaj, status istoga u periodu od 1912. godine do danas. To podrazumijeva definisanje bošnjačkog materijalnog i nematerijalnog kulturnog nasljeđa, određivanje historijskih i teritorijalinh okvira u kojima postoji, i društvenih i drugih uslova u kojima je nastajalo, odnosno probleme pred kojima se našlo nakon Balkanskih ratova, i nove izazove pred kojima se tek nalazi. Bošnjačko kulturno nasljeđe u Sandžaku nastajalo je tokom 800 godina bitisanja na prostoru koji danas smatramo Sadžakom, cijelo to vrijeme može se podijeliti na tri velika perioda: srednjovjekovni, osmanlijski, i postosmanlijski nakon 1912. Pod kulturnim nasljeđem Bošnjaka Sandžaka podrazumijeva se cjelokupno stvaralaštvo Bošnjaka, sve one vrijednosti i sva materijalna i nematerijalna dobra koja sami Bošnjaci smatraju važnim za svoj identitet. Kulturno nasljeđe je plod načina mišljenja, življenja i društvenih pravila po kojima su se vladali Bošnjaci Sandžaka. Vodeći se činjenicom da su najznačajnija kulturna dobra, materijalna i nematerijalna, koja Bošnjaci baštine nastala do 1912. kada dolazi do jednog kulturnog, političkog pa i biološkog šoka i degradacije cjelokupnog bošnjačkog bića, moralo se zaključiti da je posljednji vijek vrijeme kada se ta ista dobra preoblikuju, definišu kao tuđa, njihovi titulari nestaju a nestaju i sama dobra zbog različitih razloga. Stiče se dojam da je period od Balkanskih ratova do danas što se tiče bošnjačkog kulturnog nasljeđa obilježila devastacija, prisvajanje i negacija, institucionalna i vaninstitucionalna nebriga, dijelom od strane drugih dijelom krivicom nas samih.

Prošlo je cijelo stoljeće kako Bošnjaci Sandžaka egzistiraju u potpuno drugačijim društveno – političkim uslovima u odnosu na onaj period u kom su kao narod nastajali i u kom su doživjeli kulturni, politički i ekonomski vrhunac. U takvom stanju historijskog preokreta, balkanskih turbulencija,pred Bošnjacima se našlo nekoliko egzistencijalnih pitanja, i nekoliko rješenja, od onih kojim se utapaju u novi sistem, u novu društvenu realnost, nestajući, preko ideje da se kao „strani kulturni element“ uklone iz Evrope, ali su koliko svjesno toliko sticajem historijskih okolnosti opstali kao autohton evropski narod, „staro europsko plemstvo“, islamske tradicije i duhovnih uvjerenja.
Kulturna dobra Bošnjaka u novom društvu, novoj historiji, tom drugom periodu, doživljavaju stanje potpunog egzistencijalnog šoka, pri čemu se oduzimaju od onih koji su je stvarali, obezvrjeđuju, negiraju i uništavaju. Ovaj rad nastao je kao pokušaj da se uvide i opišu posljedice svih društvenih promjena nastalih nakon 1912. godine po kulturno nasljeđe Bošnjaka. Postoji potreba da se bošnjačka kultura definiše, odredi njen položaj u XXI stoljeću na Balkanu, te da se uvide mehanizmi zaštite kulturnog nasljeđe Bošnjaka Sandžaka, u „kulturnom proljeću“ Bošnjaka sa kraja XX i početka XXI stoljeća.
Izuzetno je važno naglasiti da ovdje nije riječ o klasičnom nabrajanju i deskripciji kulturne baštine Bošnjaka Sandžaka, koja je ponajviše nastala do Prvog balkanskog rata, već kao što je već rečeno, upravo da prikaže posljedice istog na nju. Postoji više pristupa ovoj temi, jedan od njih je hronološki, a drugi je uvidjeti promjene na posebne segmente bošnjačke kulture u Sandžaku. U ovom radu biće kombinovana obije ove metode.

Kultura, kulturno nasljeđe, savremeni habitus

Kultura predstavlja sveukupno djelovanje i stvaralaštvo određene grupe ljudi koja egzistira u istoj ideološkoj matrici. To je jedna od definicija koje mogu da se primjene na skoro sve aspekte ljudskog djelovanja. Kultura predstavlja sve ono što pojedinac ili zajednica koji funkcionišu pod istim uslovima ostavlja iza sebe u materijalnoj i nematerijalnoj formi. Kultura je uvijek značenjska i podrazumijeva komunikaciju onih koji je kreiraju, ona predstavlja idealan prikaz naših uvjerenja, društvenih normi i saznanja o svijetu oko sebe i društveno prihvatljivom ponašanju, odnosno habitusu.
Kulturno nasljeđe u užem smislu obuhvata sve ono što jedna zajednica smatra svojom kulturom, odnosno sva ona djela, materijalne spomenike, duhovne vrijednosti, rituale, obrede i procesije, pisane i nepisane zakonitosti, običaje svakodnevnice i upotrebne stvari, proizišla iz ideologije, uvjerenja i načina života te iste zajednice.
Na određenom nivou kulturno nasljeđe je istovetan izraz kao i kultura, sa razlikom da je kultura živa, egzistira u savremenosti, i obuhvata i kulturno nasljeđe, koje je samo jedan dio, jer samo po sebi ne mora da se mijenja. Međutim, važno je napomenuti da dobija svaki put novo značenje, koje mu se takoreći upisuje u zavisnosti od ideoloških normi zajednice koja ga smatra svojim. Ako čak zaista i postoji direktna historijska veza sa određenim kulturnim dobrom, ono nužno ne mora, i čak naprotiv najčešće i nema isto značenje koje je imalo u trenutku stvaranja. To nas dovodi do zaključka da značenje određenog kulturnog dobra, ili neke kulturne pojave, koja je dio cjelokupne kulture, zavisi od onog pojedinca ili češće zajednice koja iščitava kulturnu pojavu.
Dakle, značenjska karakteristika kulture zavisi od habitusa određenog društva, kako postmodernisti smatraju, historija ne figurira kao strano odvojeno tijelo i linearno, već postoje faze i ciklusi u kojima važe određena pravila, koja imaju svoj diskurs, i koja su nevezana za neka druga. Sadašnjost samim tim postaje skup naslaga tih historija koje su imale određene kritične momente koje ih odvajaju. Ovo je suštinski važno za temu kojom se bavimo u ovom referatu.

Kulturno nasljeđe Bošnjaka

Bošnjačko kulturno nasljeđe predstavlja sva ona kulturna dobra, materijalna i nematerijalna koja Bošnjaci kao narod smatraju svojom, sa kojom se identifikuju, i koja je važna za njihov identitet na određenom prostoru.
Pod ovim se podrazumijeva sve ono što su tokom hiljadugodišnjeg postojanja na ovim prostorima Bošnjaci stvarali pod određenim društvenim uslovima. To se kulturno nasljeđe kroz historijske periode mijenjalo, razvijalo, neki pojmovi, predmeti su iz sfere svakodnevnog prelazili u simboličke i tako dobijali novo značenje i ulogu u društvu. Kako je etnos prolazio kroz transformacije, prihvatajući određene društvene norme, kreirajući nove ideološke matrice, tako su određene kulturne pojave i dobra bila odbacivana, usklađivana sa novom ideologijom, mijenjala funkciju, a neka nova prihvatana i uklapana u već postojeći društveni poredak.
Najdrastičniji primjer je prihvatanje islama, kao religije od strane Bošnjaka. Na taj način se cjelokupni kulturni poredak Bošnjaka promijenio, dobio nove tokove, dobio nova pravila, novi vrijednostni sistem, te su određena pravila, kulturne norme koje su bile važne, za novi ideološki koncept, postali višak i potpuno nepotrebni balast, kog se trebalo osloboditi i velikim dijelom negirati. Ono što je važno napomenuti je da ta promjena nije bila nagla, te da se u materijalnoj kulturi, posebno sakralnoj primjećuju određene naznake zadržavanja starih kulturnih vrijednosti.

Historijski tok razvoja bošnjačke kulture uopšte može se podijeliti na tri perioda:
– srednjovjekovni period;
– osmanlijski period;
– post osmanlijsko i savremeno doba.

Srednjovjekovno doba predstavlja period prve države Bošnjaka, srednjovjekovne Bosne, „krstjana“ , period stvaranja etnosa i ukapanja u evropsku porodicu naroda, sa potpunim zapadnoevropskim modelom društveno prihvatljivog. Taj period predstavlja mitsko doba, koje iako je postojalo u realnosti, tokom dugih vijekova odrođivanja i kreiranja sopstvenog etničkog bića i kulture u drugoj ideološkoj matrici, biva na izvjestan način odvojen od običnog svijeta, stran i sa njim se malobrojna skupina identificirala. Međutim, kolektivno pamćenje na taj period ipak nije iščezlo, i Bošnjacima je danas identifikacija sa srednjovjekovnom Bosnom i njezinim simbolima i nasljeđem, apsolutno prihvatljiva i živa.
Osmanlijski period, predstavlja najdužu i možda najznačajniju fazu razvoja bošnjačke kulture. To je jedna, iz naše perspektive, idealizirana prošlost u kojoj su Bošnjaci postali upravo onakvi kakvi su danas. U tom periodu vladajuća srednjovjekovna bosanska elita, postaje nova elita koja u potpuno novim uslovima nastavlja kreiranje jednog naroda i njegove kulture. Bošnjaci upravo tada postajući dio osmanlijske zajednice naroda, bivajući aktivni kreator historije i kulture, doživljavaju vrhunac i stvaraju najviše onoga što se danas smatra bošnjačkim kulturnim nasljeđem. Bošnjaci su danas direktni baštinici osmanlijske zaostavštine na zapadnom Balkanu, jer su bili kreatori iste i živjeli su po mjerilima i pravilima te kulture.
Postosmanlijski period, odnosno doba od balkanskih ratova do danas, jeste period izvjesne kulturne dekadencije Bošnjaka, i upravo je to tema ovog rada.
Materijalno kulturno nasljeđe Bošnjaka u Sandžaku predstavlja sva materijalna nepokretna i pokretna kulturna dobra koja su Bošnjaci stvarali tokom ova tri perioda a nalaze se na teritoriji Sandžaka. Posebna lista, koja naravno nije konačna, jer kulturno nasljeđe je živ entitet, bitna je za ovaj rad te stoga treba biti ovdje navedena:
1. Stećci
2. Džamije i mesdžidi
3. Musale
4. Nadgrobni spomenici, nišani i mezarluci
5. Česme, šadrvani i sebilji
6. Hanovi
7. Hamami
8. Sahat kule
9. Mejtaši
10. Tvrđave, utvrđenja, kule i bedemi
11. Mektebi i medrese
12. Ćuprije i mostovi
13. Vakufske zgrade
14. Stare porodične bošnjačke kuće, rezidencijalni objekti, ograde i kapije
15. Turbeta
16. Kahve, kahvane, restorani i dućani
17. Tekije
18. Bezistani
19. Pekare
20. Ljetnji stanovi (katuni)
21. Ambijentalne cjeline
22. Sandžački mlinovi

Pored materijalnog kulturnog nasljeđa Bošnjaka u Sandžaku, postoji i nematerijalno kulturno nasljeđe, koje obuhvata sve aspekte duhovnog stvaralaštva, obreda, običaja, upotrebnih znanja i veština, kosmoloških saznanja i uvjerenja, umjetničkog stvaralaštva i izražavanja, koja Bošnjaci Sandžaka baštine kao svoje i među njima su:

1. Usmena epika Bošnjaka (epske pjesme Bošnjaka, tzv. kraješnice pjevane uz gusle),
2. Sandžačka sevdalinka,
3. Sandžački ćilim,
4. Mevludski obredi,
5. Teferiči,
6. Kaside,
7. Bošnjački folklor,
8. Muštuluk i muštulukdžije,
9. Svadbeni običaji,
10. Pogrebni obredi i običaji,
11. Muslihunluk,
12. Ženski svadbarske pjesme uz tepsiju,
13. Hićaje,
14. Hamajlije,
15. Sihir,
16. Slijevanje strave,
17. Čuma i moruna,
18. Kupljenje želuca i zavijanje pupka,
19. Dizanje vrata i guka,
20. Bajanje i učenje na vodu,
21. Sandžačka leksika u bosanskom jeziku,
22. Prelo i sijelo-posjedak,
23. Sandžačke dječije igre,
24. Čobanske pjesme i heganje,
25. Obredi pri sunećenju,
26. Kujundžistvo,
27. Pazarski ćevap,
28. Sandžački sudžuk i pršuta,
29. Sjenički sir
30. Pešterska ovčavina i jardum,
31. Pazarske mantije,
32. Pešterska pita,
33. Sandžačke kosačke mobe i obredi

Određivanje historijskih okvira u kojima je došlo do formiranja bošnjačke kulturne posebnosti u Sandžaku, te definisanje same bošnjačke kulture, bilo je nužno da bi dalji rad i analiza perioda nakon Prvog balkanskog rata, te onoga što se do danas dešavalo sa bošnjačkim kulturnim nasljeđem, imalo smisla.

Balkanski ratovi, prekid historijskog kontinuuma i kulturni šok

Početak XX stoljeća donosi velike društvene promjene. Balkanske nacionalne države nastale krajem prethodnoga vijeka stoje u direktnoj suprotnosti sa starim konceptom multinacionalnih država, kulturnih konglomerata, kao što je Osmanlijsko carstvo i Austro – Ugarska. Bošnjaci su živjeli u ovim potonjima, a kulturološki su pripadali osmanlijskoj grupi naroda, i osmanlijskom kulturnom miljeu. Jedna nenacionalna kultura, sa izvjesnim varijacijama, bila je manje više zajednička muslimanskim narodima Osmanlijskog carstva. Međutim, Mladoturska revolucija mijenja taj poredak star nekoliko vijekova, i uvodi nacionalni model u samo carstvo.
Prvi balkanski rat označava najveću historijsku prekretnicu u političkom, kulturnom, društvenom i ekonomskom životu Bošnjaka Sandžaka. Sandžak postaje dio Srbije i Crne Gore, a Bošnjaci se nalaze u novim državama, pod novim zakonom, i u potpuno novoj društvenoj realnosti, koja predstavlja potpuni prekid jednog historijskog trajanja u kom su se Bošnjaci definisali kao narod, i u kom se njihova kultura razvijala kao dio šire, može se reći državne kulturne strategije.
Pomenuti historijski preokret postavio je jedan cio narod potpuno nespreman, ostavljen vanvremenski u određeni prostor koji više inje bio njihov. Historijski kontinuum je prekinut i novi poredak, potpuno stran autohtonom stanovništvu dovodi do kolektivnog preispitivanja, identitetskih dilema, neke vrste kulturnog šoka.
Promjene koje nastaju nakon 1912. godine su prije svega političke prirode, one prouzrokuju čitav spektar novih odnosa, preispitivanja relacija moći, te novih društvenih uloga svakog pojedinca i cijele bošnjačke zajednice uopšte. Biološki opstanak zajendice doveden je u pitanje, a identitet Bošnjaka od samog početka biva negiran. Novi ekonomski poredak, uslovio je direktnu izmjenu uloga u društvu, i svi ovi faktori, pored izravnoga nasilja koje se dešavalo početkom 1913. posebno u crnogorskom dijelu Sandžaka, životna i materijalna nesigurnost, doveli su do velikih migratornih procesa, te se i etnička slika samog Sandžaka mijenja. Bošnjaci, čiji je identitet potpuno negiran, postaju vjerska skupina, u očima nove vlasti. To dovodi do identitetskih preispitivanja samih Bošnjaka koji, ušuškani viševjekovnim vladajućim položajem, i kao muslimanski narod, nisu imali duboko razvijen nacionalni osjećaj, posebice u nižim slojevima društva.
Navedene promjene su se odrazile na dotadašnju bošnjačku kulturu, na nasljeđe koje su baštinili stotinama godina i slobodno ga na sebi osoben način razvijali prema pravilima koja su sami postavljali. Kao što je već rečeno, bošnjačka zajednica doživljava svojevrstan kulturni šok, koji se ogleda u neuklapanju u nove kulturne norme i saznanja o društveno prihvatljivom ponašanju, u potpunom prekidu razvoja, jer stvaraoci tzv. elitne kulturne baštine, prestaju biti elita i gube svoj položaj, a referentni sistem prema kom se Bošnjaci razvijaju nisu više oni sami i njihova uvjerenja.
Bošnjačko kulturno nasljeđe se negira, vezuje za prethodnu državu i od strane državnog establišmenta postaje neprijateljska baština, postaje nezaštićeno, što je apsolutno razumljivo i karakteristično za velike historijske preokrete kakav je Prvi balkanski rat.

Sociokulturna dekadencija, multikulturalizam i građanski liberalizam (hronologija i karakteristike)
Kulturno nasljeđe Bošnjaka Sandžaka, nakon balkanskih ratova dijeli sudbinu svojih baštinika. Ratne neprilike, agrarna reforma, ukidanje školstva na maternjem jeziku, te opšte osiromašenje, dovelo je do opšte stagnacije bošnjačkog društva na svim poljima. Kulturno nasljeđe predstavlja dokaz postojanja Bošnjaka na prostoru Sandžaka i Balkana uopšte, te je stoga u skladu sa opštim stanjem Bošnjaka, kao što je već rečeno, podvrgnuto procesima koji su u direktnom skladu sa odnosom nove države prema Bošnjacima. Tako se odnos prema kulturnom nasljeđu Bošnjaka u posljednjih sto godina mijenjao prema stanju u položaju Bošnjaka u samom društvu.
Vremenski period na koji se odnosi ovaj rad može se podijeliti, prema nekim historijskim potresima koji su bitno uticali kako na bošnjački narod, tako i na njegovu kulturu, na:
– period od Prvog balkanskog rata do Drugog svjetskog rata;
– period nakon Drugog svjetskog rada do raspada SFRJ;
– od raspada SFRJ do demokratskih promjena;
– savremeno doba.

Ova, samo za ovu priliku napravljena podjela, nastala je na osnovu ideoloških i političkih promjena koje su se dešavale u posljednjih sto godina, a koje su svaka na svoj način uticala na Bošnjake i kulturu Bošnjaka.
Pitanje Bošnjaka u periodu između dva svjetska rata rješavano je na više načina, kroz agrarnu reformu, oduzimanjem zemlje agama i begovima, velikim iseljavanjima u Tursku i slično, pri čemu su Bošnjaci tretirani kao Srbi muslimanske vjere ili kao Turci. Kako je princip multikulturalizma bio primaran u novoj državi, to je svaka etnička i vjerska skupina imala svoje posebne kolektivne slobode, koje su se formalno-pravno ogledale kroz postojanje posebnih sudova na primjer za običajno pravo i slično.
Taj pravni princip imao je efekta na kulturu Bošnjaka u Sandžaku, negiranje postojanja Bošnjaka kao naroda, uslovilo je maksimalno negiranje postojanje posebne bošnjačke kulture. Nematerijalna kultura Bošnjaka Sandžaka čuvana je kroz usmjenu tradiciju i običaje, kao i kolektivno sjećanje na prethodno, osmanlijsko vrijeme, koje je bilo jako svježe. Sa druge strane, zvanično vjerovanja, rituali, običaji, pisana i usmjena lirika i epika, posmatrani su samo kao produkt vjerske posebnosti Bošnjaka. Poezija i muzika je otuđena i definisala se kao srpska. Materijalna kultura Bošnjaka između dva svjetska rata na prostoru Sandžaka, a često i na teritoriji BIH, bila je podvrgnuta rušenju. Ona se smatrala stranom, azijskom, okupatorskom, te nije mogla da se uklopi u ideju o troimenom narodu. U tom periodu posebno su stradali objekti sakralne arhitekture, a poseban primjer je džamija osnivača Novog Pazara, Gazi Isa begova džamija, u centru grada, koja je porušena 1936. godine. Posebno su u ovom periodu stradali vjerski objekti u južnom dijelu Sandžaka koji je danas dio Crne Gore, i to u vrijeme i nakon zločina u Šahovićima, kada su stradale džamije u Limskoj dolini, Vranešu i Šahovićima. Broj porušenih seoskih džamija još nije poznat. Slična situacija bila je i u BIH, kada u samom centru Sarajeva u periodu od 1925. do 1939. bivaju srušene tri džamije. Karakteristika tog vremena je da su vjerski objekti Bošnjaka bili dovedeni, nebrigom i drugim faktorima, do faze ruiniranja, u njihovo održavanje nije ulagano i oni bi se u principu sami srušili. Zemljište je koristila IZ za izgradnju svojih novih objekata, ili sami gradovi u druge svrhe. Rezidencijalni objekti Bošnjaka i klasična bošnjačka arhitektura, karakteristična za više vijekova, nije stradala u tom periodu, osim u toku ratova, jer je bila u privatnom vlasništvu.
Kulturno nasljeđe Bošnjaka između dva svjetska rata, kako materijalno nepokretno i pokretno, tako i nematerijalno, usmjeno i pisano, otuđivano je sistemski od Bošnjaka, i smatralo se stranim, pa se o istom nije ni vodila nikakva briga. Poseban doprinos ovakvom stavu dao je Jovan Cvijić, koji je proučavajući antropologiju južnih slavena, bošnjake definisao kao Srbe dinaride, koji su pod uticajem islamske religjije izmijenili običaje, način života, i slično.
Nasuprot tome, Bošnjaci su u tom periodu ljubomorno čuvali svaku ideju na svoju posebnost. To se najviše vidjelo po nošnji, svakodnevnom životu, stambenoj arhitekturi, običajima i procesijama. Takav vid zaštite od asimilacije omogućen im je multikulturalnim osnovama države, koja (osim u kratkom periodu 1929. – 1934.) nije imala želju da stvori jednu jedinstvenu kulturnu matricu za sve stanovnike. Kulturno nasljeđe Bošnjaka tako je sačuvano u privatnoj sferi, i sama kultura Bošnjaka bila je getoizirana.
Kreiranje jedinstvene kulturne matrice za sve stanovnike zapadnog Balkana, počinje nakon Drugog svjetskog rata. Naime, SFRJ je koncipirana tako da se ideologija zajednice odnosi na pojedinca, tj. društvo se sastoji od pojedinaca, koji su hipotetički svi rasli, razvijali se pod istim uslovima, i naravno imaju istu ideologiju. Samim tim svaka posebnost neke od grupa, a naročito one koje nisu u skladu sa novom ideologijom, nije poželjna i guši se kroz obrazovanje, društveni sistem i norme ponašanja. Bošnjacima se priznaje etnička posebnost, te u skladu sa tim drugačije se tretira i bošnjačka kultura uopšte.
Na prostoru bivše Jugoslavije nakon Drugog svjetskog rata počinje doba socrealizma u arhitekturi. To se pogubno odražava na urbane cjeline u Sandžaku. Cjelokupna naselja nestaju, to su mahom mahale koje predstavljaju urbanistički biser bošnjačke kulture, i sama bošnjačka arhitektura e odbacuje kao ešto zastarjelo, što koči opšti progres, te sandžački gradovi naglo mijenjaju izgled. Primjeri takvih urbicida su dijelovi Novog Pazara u današnjem centru, ili Sjenice, gdje je cijela stara čaršija porušena jednom odlukom, slično se dešava sa Bijelim Poljem, dok je u izvjesnoj mjeri sačuvan izgled Pljevalja, Prijepolja i starog Priboja. U suštini, u periodu socijalizma, gradska bošnjačka rezidencijalna arhitektura postala je raritet, definitivno odbačena kao simbol „starog vremena“.
Vjerski objekti, kao što je musalla u Prijepolju, jedinstveni i po stilu i funkciji, bivaju uništavani a dijelom zaklanjani od javnosti novim, velikim zgradama. Najdrastičniji primjer „raščišćavanja“ sa prošlošću je rušenje Sjeničke tvrđave i u njoj džamije Sultana Murata IV, koja je srušena do temelja a kamen upotrijebljen za izgradnju zgrada SO i doma kulture, tih simbola nove narodne vlasti.
Nematerijalno kulturno nasljeđe Bošnjaka u Sandžaku, u ovom periodu institucionalno je izbrisano, izuzev folkloristike koja se probudila krajem 70.tih i tokom 80.tih godina XX stoljeća, kada polako počinje nacionalno buđenje Bošnjaka i samim i tim javlja se briga za kulturnim dobrima koji su Bošnjacima Sandžaka bili potrebni za samoidentifikaciju, što se u svjetlu nematerijalnih dobara, opet ogledalo samo na folkloristici i religiji.
Institucije zaštite, koje nastaju u tom periodu, bave se fragmentarno i nesistemski onim što je bošnjačko kulturno nasljeđe, i to veoma skromno, dajući mu epitete stranog, orijentalnog, islamskog, vjerskog u krajnjem smislu. To se posebno odnosi na nepokretna materijalna dobra, kao što su džamije, hamami, stare čaršije. Srednjovjekovno bošnjačko nasljeđe, vezuje se za srednjovjekovnu Bosnu, ali ne pripada nikom, ili se (doduše tek od 90.tih godina XX stoljeća) tretira kao srpsko. Ipak, u tom periodu obavljena su istraživanja objekata i pojava koje danas smatramo bošnjačkim, tj. dijelovima bošnjačke kulture. Obavljeni su prvi zaštitni radovi sakralnih objekata, iako nisu adekvatno valorizovani, a dijelovi pojedinih gradova, tj. stare čaršije Novog Pazara i Prijepolja bivaju proglašene kulturnim dobrom. To je svakako veliki civilizacijski pomak u odnosu na prethodni period.
Raspad SFRJ označio je početak romansiranog pogleda na sopstvenu prošlost i potvrđivanja nacionalnih identiteta. Bošnjaci u tom smislu vraćaju u upotrebu svoje pravo nacionalno ime, i sve jasnije percipiraju svoje kulturno nasljeđe kao nešto što je egzistencijalno važno za čitav etnos. Taj je period sa jedne strane obilježilo prenaglašeno konzumiranje simbola, užurbana briga za svakim dijelom kulturnog bića zajednice, ali sve ima karakter stihijskog pristupa pitanju sopstvenog kulturnog nasljeđa. Ono se ponovo kreira izgradnjom novih vjerskih objekata, afirmisanjem masovnih folklorističkih procesija samoidentifikacije, nagomilavanjem podataka i neselektivnim pristupom. Potpuno je razumljiv ovakav pristup, jer je zasnovan na snažnoj potrebi da se odbrani svoje nacionalno biće i afirmiše posebnost kulture, a pri tome ne postoji ni dovoljno znanja o istoj, niti institucija koje se brinu o njoj.
Sa druge strane, odnos postojećih institucija postaje ignorantan, a srednjovjekovno bošnjačko nasljeđe tretira se kao srpsko. To se isto dešava i sa nematerijalnim kulturnim nasljeđem, koje, kao npr. muzika i poezija. Takvo stanje se mijenja početkom XXI stoljeća.

Svaki od navedenih perioda ima svoje posebne karakteristike, koje su se drugačije reflektovale na Bošnjačko kulturno nasljeđe i na koje su Bošnjaci drugačije reagovali, ali zajedničke karakteristike svih perioda u odnosu na bošnjačku kulturu jesu NEGACIJA, PRISVAJANJE i DEVASTACIJA.

Negacija

Kulturno nasljeđe Bošnjaka Sandžaka je u posljednjih sto godina najčešće sistemski negirano. Postoje razni vidovi, što direktne što indirektne eufemističke negacije. To proizlazi iz odnosa prema Bošnjacima, koji nisu smatrani posebnim narodom, te samim tim nisu ni mogli imati svoju kulturu. Pojedini istraživači kao O. Zirojević, smatrali su kako je „orijentalna reka Osmanlija protekla kroz Balkan ne izlivajući se“, što će reći da je sve to što su oni donijeli i otišlo 1912. i da se nikakav uticaj nije imalo na okolinu, tj. da se ništa od te kulturne matrice nije odomaćilo, ili imalo neku posebnu autohtonu ovdašnju varijantu. Ovakav stav je negiranje realnosti, jer materijalna kultura iz tog perioda postoji svuda oko nas, a svoju autohtonu varijantu ima upravo u Bosni i Hercegovini i Sandžaku.
Druga, uslovno rečeno blaža, varijanta negiranja bošnjačkog kulturnog nasljeđa u Sandžaku, i uopšte, jeste definisanje iste kao tzv. islamske kulture. Bošnjačko kulturno nasljeđe, bilo ono materijalno ili nematerijalno, pokretna ili nepokretna dobra, čak i kad su sakralna kulturna dobra u pitanju, samo su jednim dijelom islamska, tj. to je samo je samo jedan segment bošnjačke kulture. Ona je opet samo dio svjetskog islamskog kulturnog kruga, jer je potpuno drugačije od onoga što se može sresti u drugim krajevima naseljenim muslimanima. Ono što je važno da su kulturna dobra gradili i o njima brinuli upravo Bošnjaci, te da su samim tim u njih ugrađivali svoja vjerovanja, svoj pogled na svijet, jer materijalna kultura jeste objektivizacija duha, i vrijednosti koje postoje u jednom društvu, tako da je u najmanju ruku nepristojno kvalifikovati čitavo kulturno stvaralaštvo jedne zajednice, kroz jedan, ma koliko važan segment ideološke matrice te zajednice.
Drugi su pak smatrali kako je osmanlijska kultura u stvari turska kultura, što je takođe pokušaj preslikavanja našeg nacionalno definisanog društva u jedno nadnacionalno, kakvo je osmanlijsko, i gdje su u kreiranju kulture učestvovale sve vladajuće zajednice koje se mogu smatrati osmanlijskom grupom naroda.

Prisvajanje

Srednjovjekovno kulturno nasljeđe Bošnjaka Sandžaka je u periodu nakon balkanskih ratova prisvajano od strane srpske naučne javnosti, i tretirano kao srpsko, posebno početkom i krajem XX-og stoljeća. Stećci se u pojedinim radovima smatraju pogrebnim običajima svih stanovnika dinarskog prostora, i negira se postojanje posebne crkve bosanske, iako za to postoje pisani i materijalni dokazi, opšte prihvaćeni u naučnom svijetu.
Nematerijalno kulturno nasljeđe se takođe u potpunosti prisvajalo, od igara i muzike, preko lirike i epike, do hrane, običaja nošnje i slično. Karakterističan primjer je Pazarska mantija, kao nematerijalno kulturno dobro za čije su nosioce kandidovani i Bošnjaci i Srbi, iako ne postoji niti jedan primjer koji to može potvrditi. Paušalne procjene pojedinih „istraživača“ dovele su do utvrđivanja pojedinih „naučnih istina“ a nauštrb bošnjačke zajednice u Sandžaku.

Devastacija

Materijalno kulturno nasljeđe Bošnjaka u Sandžaku bilo je, a i danas je, izloženo devastiranju, planskom, sistemskom, aktivnom, i pasivnom, kako od strane države, pojedinaca, tako i od strane same zajednice koja baštini to nasljeđe.
Aktivna devastacija dešavala se u ratu, u toku balkanskih ratova, u Prvom i Drugom svjetskom ratu, međutim ono što je poražavajuće je da se najveći broj spomenika kulture nestao u miru.
Između dva svjetska rata devastirane su brojne džamije i nekropole, kao npr. već pomenuta Isa begova, a nakon Drugog svjetskog rata dolazi do devastacije čitavih urbanih cjelina. Tako su porušene stare čaršije u Novom Pazaru i Sjenici, dijelom u Bijelom Polju. Planski je srušena tvrđava u Sjenici, musalla u Prijepolju, i devastirana tvrđava u Novom Pazaru. Tragična je činjenica da su veliki dio svoje sopstvene kulturne baštine uništili sami Bošnjaci, što iz neznanja, što nebrigom, tako su nestali privatni rezidencijalni objekti u svim sandžačkim gradovima, koji su davali sliku begovskog grada, i bogatstva i raskoši jednog vremena.
Pasivna devastacija predstavlja postepeno urušavanje nastalo nebrigom i prepuštanjem zubu vremena. Najveći broj spomenika kulture Bošnjaka Sandžaka na ovaj način je nestao. Neki od njih su Gazi Isa begov hamam u Novom Pazaru, Smailbegovića han i Amir agin han u Novom Pazaru, Jusovića kula u Prijepolju, Atlagića kula u Pljevljima, nekropole stećaka u Divicama, Hisardžik, etc.

Uzroci ovakvog stanja u kom se našla bošnjačko kulturno nasljeđe nakon balkansih ratova su direktni projekti kulturne i sveukupne asimilacije Bošnjaka, tokom punih sto godina, zatim nedostatak institucija koje se bave kulturom i zaštitom kulturnog nasljeđa, i nebriga postojećih, i na kraju ali isto toliko važno nepromišljeno ponašanje i nebriga samih Bošnjaka za svoje kulturno nasljeđe.

Mehanizmi zaštite

Kulturni aktivizam danas početkom XXI stoljeća ima istu onu atraktivnost koju je ekološki aktivizam imao posljednjih decenija prethodnoga vijeka. Kako je svijet postao jedinstvena komunikaciona cjelina, i kako se skoro svi nalaze pod istim kulturnim uticajem, to je želja za očuvanjem posebnosti mnogo veća, i briga o onome što nas definiše i razlikuje, čuvajući naše karakteristike mnogo značajnija. Društvo se nalazi u stalnom redefinisanju te je stoga kreiranje novih zajednica, sa posebnom kulturnom matricom svakodnevno, one danas ne moraju biti fizički na istom mjestu, i pod istim uslovima, povezani su i komuniciraju na drugi način indirektno, kreirajući posebna pravila, obrede i rituale, karakteristične za baš tu zajednicu, koja može biti ogromna i imati mnogo veću sferu uticaja nego tradicionalne.
Mehanizmi pomoću kojih Bošnjaci u Sandžaku mogu zaštititi svoje kulturno nasljeđe su uslovljeni unutarbošnjačkim konsenzusom u shvatanju samih sebe, spoljašnjim uticajima, kako države tako i okruženja i geopolitičkim stanjem.
Potrebno je prije svega jasno definisati bošnjačko kulturno nasljeđe uopšte i to isto u Sandžaku, zatim otvoriti institucije koje se bave zaštitom i proučavanjem kulturnog nasljeđa, i aktivno učestvovati u radu već postojećih, promovisati sopstvene kulturne vrijednosti, kako između sebe, obrazovanjem budućih generacija, tako i među drugima. A zatim zaštititi spomenike kulture, i nematerijalna kulturna dobra koja smatamo važnim za svoj identitet.

Zaključak

Posljednje stoljeće razvoja bošnjačke kulture do danas, predstavlja doba redefinisanja bošnjačke nacije i nacionalnih vrijednosti, snalaženja u novim društvenim uslovima, drugačijim od onih u kojima je narod kreirao svoj ideološki koncept, i kulturne norme.
Kulturno nasljeđe Bošnjaka Sandžaka je u periodu od balkanskih ratova do danas doživjelo svojevrsnu stagnaciju, bilo je izloženo negiranju, prisvajanju i devastaciji, i konačno novom definisanju kroz vrijednosti koje danas Bošnjaci baštine.

diwan-magazine.com