Islam i nauka: put ka obnovi
San je bio dug i dubok. 2005. godine Univerzitet u Harvardu izdao je više naučnih radova nego 17 arapskih zemalja zajedno. 1.6 milijarda muslimana u svijetu su dali samo dva nobelova laurata, iz hemije i fizike. Obadvojica su se preselila na Zapad. Još uvijek živ, hemičar Ahmed Hassan Zewail, radi na Institutu za tehnologiju u Kaliforniji. U poređenju, židovi u odnosu 100 prema jednom muslimanu, su osvojili 79. 57 zemalja u Organizaciji islamske saradnje (OIC) potrošili su slabašnih 0.81% BDP-a na istraživanja i razvoj, što je oko trećina od svjetskog prosjeka. Amerika, koja ima najveći budžet za nauku na svijetu, troši 2,9%. A Izrael izdašnih 4,4%.
Mnogi krive pretpostavljeno urođeno neprijateljstvo islama prema nauci. Neki univerziteti izgleda da su više okrenuti molitvi nego studiju. Na primjer, Univerzitet Quaid-i-Azam u Islamabadu ima tri džamije u kampusu, a četvrta se planira, međutim nema knjižare. Učenje napamet umjesto kritičkog razmišljanja je obilježje visokog obrazovanja u mnogim državama. Saudijska vlada podržava knjige za islamske škole poput „Neosporiva čuda Kur’ana: činjenice koje nauka ne može odbiti“, koje upućuju na inherentan sukob između vjere i razuma.
Mnogi univerziteti su bojažljivi zbog predmeta koja se dotiču, pa čak samo tangentno, politike ili posmatraju vjeru iz nereligioznog gledišta. Pervez Hoodbhoy, poznati pakistanski nuklearni naučnik uveo je predmet o nauci i svjetskim disciplinama, uključujući odnos islama i nauke, na Lahorskom Univerzitetu za menadžment, jedan od najnaprednijih državnih univerziteta. Studenti su bili zainteresovani, ali ugovor o radu g. Hoodbhoya nije produžen nakon isteka u decembru, kako on navodi, bez opravdanog razloga. (Univerzitet je obrazložio da odluka nema ništa sa sadržajem predmeta.)
Ali ako pogledamo pažljivije, dvije stvari su jasne. Muslimansko naučno buđenje je na putu. A uzroci naučnog nazadovanja nisu kod vjerskih lidera, nego sekularnih, koji su škrti sa novcem, a rastrošni za kontrolu nad nezavisnim mišljenjem.
Dugoročni pogled
Karikaturu islamske endemske zaostalosti jednostavno je otkloniti. Između 8. i 13. stoljeća, dok je Evropa posrnula u mračnu dob, nauka je napredovala u muslimanskim zemljama. Abbasijske halife trošile su ogroman novac za učenje. Avicenin (naslikan na slici, uz modernu opremu koju bi koristio) “Medicinski kanon” iz 11. stoljeća je bio standardno medicinsko djelo u Europi već stotinama godina. U devetom stoljeću Muhamed al-Hawarizmi je uspostavio principe algebre, riječ izvedena iz imena njegove knjige “Kitab al-Džebr”. Al-Hasan ibn al-Hejsem promjenio je nauku o svjetlosti i optici. Ebu Rjehan al-Biruni, perzijanac, izračunao je opseg Zemlje na udaljenosti od 1%. I muslimanski učenjaci učinili su mnogo za očuvanje intelektualne baštine antičke Grčke. Par stoljeća kasnije to je pomoglo da se pokrene evropska naučna revolucija.
Ne samo da su nauka i islam složni, nego je religija bila u stanju podstaći naučnu inovaciju. Tačno izračunavanje početka ramazana (određivanjem pojave mlađaka) motivisali su atronome. Hadisom (govor Muhammeda, a.s.) je zapovijeđeno vjernicima da traže znanje, „pa čak i dalekoj Kini“.
Postignuća ovih učenjaka se sve više hvale. Deseci hiljada su sakupljeni u „1001 izum“, putujuću izložbu o zlatnom dobu islamske nauke, u katarskom glanom gradu Dohi, ujesen. Još važnije je što vladari počinju shvatati ekonomsku vrijednost naučnog istraživanja i počeli su više trošiti novaca za to. Univerzitet za nauku i tehnologiju kralja Abdullaha u Saudijskoj arabiji, otvoren 2009. godine, ima budžet od 20 milijardi dolara, na što bi mu pozavidjeli i najbogatiji američki univerziteti.
Stranci su već na putu ka ovom fakultetu. Jean Fréchet, koji vodi istraživanje, je francuski hemičar, predlagan za nobelovu nagradu. Saudijski novoosnovani fakultet proširuje istraživačku saradnju sa univerzitetima u Oxfordu i Cambridgu, i sa Imperial College u Londonu. Vlada susjednog Katara povećavaju istraživanja, trošeći od 0.8% do planiranih 2.8% BDP-a. Zavisno od povećanja, to bi moglo dostići i 5 milijardi dolara godišnje. Ulaganje u istraživanje u Turskoj povećalo se 10% godišnje između 2005. i 2010. godine, do kada je novčani utrošak dvostruko prevazišao norveški.
Velik ulog novca donio je mnoštvo rezultata. U periodu od 2000 do 2009 godine, tursko izdalaštvo naučnih radova poraslo je od 5000 do 22 000 s manje novca, Iran je povećao od 1300 do skoro 15 000. Kvantitet ne implicira nužno kvalitet, ali radovi također postaju bolji. Naučni zbornici, ne samo nekoliko njih u islamskom svijetu, citiraju sve češće ova djela. Istraživanje 2011. godine koje je sprovela informativna firma Thomson Reuters, pokazuje da su ranih 90-tih godina drugi izdavači citirali naučna djela iz Egipta, Irana, Jordana, Saudijske Arabije i Turske (najbogatije muslimanske zemlje) četiri puta manje od svjetskog prosjeka. Do 2009. godine, došlo je do upola manje od svjetskog prosjeka. U oblasti najbolje smatranih djela iz matematike, Iran kotira iznad prosjeka, sa 1.7% udjela njihovih najviše citiranih djela, a uz 1% udjela Egipat i Saudijska arabija također stoje dobro. Turska najviše kotira u inženjeringu.
Nauka i tematika tehnologije, sa svojim jasnim praktičnim dobitima najbolje prolaze. Inženjering dominira, a ni poljoprivredna nauka ne zaostaje. Medicina i hemija su također veoma popularne. Vrijednost je važna za novac. Fazeelu Mehmoodu Khanu, koji se nedavno vratio u Pakistan nakon odbrane doktorske teze u Njemačkoj na temu astrofizike i koji trenutno radi u državnom College University u Lahoreu, je univerzitetski viši savjetnik rekao da prestane gajiti lude ideje (crne rupe, u njegovom slučaju) i da uradi nešto korisno.
Nauka čak nadilazi najdublje regionalne podjele. 2000 godine SESAME, međunarodna laboratorija za fiziku, postavila je prvi akcelerator čestica na Bliskom istoku, u Jordanu. Modeliran je po CERN-u, evropskoj laboratoriji za fiziku atoma, koja je uspostavljena kako bi okupila naučnike iz ratnog neprijateljstva. U SESAME-u izraleski naučnici rade sa kolegama iz Irana i sa palestinskih teritorija.
Po knjizi
Vrsta nauka koja se primjenjuje u SESAME-u pruža nekoliko izazovu muslimanskoj doktrini (te u mnogim slučajevima je tako nejasna da bi se vjerski cenzori borili da je razumiju). Ali biologija, posebno iz revolucionarnog ugla, je drugačija. Mnogim muslimanima smeta teorija da ljudi dijele zajedničkog pretka sa majmunima. Istraživanje koje je objavio Salman Hameed 2008. godine, sa Hampshire College-a u Massachusetts-u, pakistanski astronom koji proučava muslimanske stavove prema nauci, otkriva da manje od 20% u Indoneziji, Maleziji ili Pakistanu vjeruju u Darwinovu teoriju. U Egiptu samo 8%.
Yasir Qadhi, američki hemijski inžinjer okrenuo se vjerskom (studirao je i u SAD-u i u Saudijskoj arabiji), borio se sa ovim problemom na Londonskoj konferenciji o islamu i evoluciji, održanoj u januaru ove godine. Nije imao ništa protiv primjene teorije evolucije na druga živa bića. Ali je naglašavao da Adem (a.s.) i Hava nisu imali roditelje i nisu evoluirali iz drugih vrsta. Bilo kakav alternativni argument je „religijski neodbranjiv“, kazao je. Neki, a posebno dijaspora, spajaju ljudsku evoluciju sa ateizmom. Odbijanje postaje definirajući segmenat u izjašnjavanju muslimanom. (Neki kršćani imaju sličan pristup Bibliji).
Iako se takva nejvjerica može posmatrati u religijskim okvirima, kultura i politika igraju veću ulogu, ističe g. Hameed. Slab odgoj i obrazovanje u mnogim zemljama ostavlja umove otvorene za nesporazum. Sve veći islamski kreativistički pokret također djeluje. Prednjači kontroverzni turski propovjednik pod imenom Harun Yahya. Njegova web stranica širi pamflete i knjige koje pobijaju Darwina. Za razliku od svojih američkih kolega, on priznaje da je svemir star milijardama godina (ne 6000 godina).
No, prepreka nije nepremostiva. Obilje muslimanskih biologa su uspjeli pomiriti svoju vjeru i svoj rad. Fatimah Jackson, biološki antropolog koja je prešla na islam, citira Theodosiusa Dobzhanskog, jednog od osnivača genetike, da „ništa u bilogiji nema smisao osim u svijetlu evolucije“. Nauka objašnjava kako se stvari mijenjanju. Islam, u širem smislu, objašnjava kako, ističe ona.
Drugi zauzimaju sličan stav. „Kur’an nije naučna knjiga“, kaže Rana Dajani, jordanski molekularni biolog. „Pruža ljudima smjernice, kako da žive svoj život“. Njegova tumačenja, smatra ona, se mogu razvijati kroz nova naučna otkrića. Na primjer, kur’anski ajeti o stvaranju čovjeka sada se mogu isčitavati kao podrška teorji razvoja čovjeka.
Drugi dijelovi bioloških nauka, često nezgodni za kršćane, dokazali su se neproblematičnim za muslimane. U Americi istraživači koji su željeli iskoristiti ermbriološke matične ćelije (koje se moraju uzeti iz ljudskog embrija, obično nakon tretmana poroda) su se morali izboriti sa prokršćanskim konzervativcima i federalnom zabranom o financiranju njihovog polja rada. Ali prema islamu, duša ulazi u fetus između 40 i 120 dana nakon začeća, pa tako naučnici na Royal Institute u Iranu su u mogućnosti da obavljaju istraživanje matičnih ćelija bez cenzure.
Ali vrsta slobode koju naučnici traže je još uvijek rijetka u muslimanskom svijetu. Uz uspon političkog islama, uključujući i dogmatične selefiste koji zagovaraju radikalni oblik islama u tako važnim zemljama poput Egipta, mnogi se pribojavaju da bi se te slobode još mogle smanjiti. Drugi se ipak ostaju nadati. Egipatski predsjednik Muhamed Mursi, je bivši profesor inženjeringa na Univerzitetu Zagazig, blizu Kaira. Doktor je iz oblasti mašinstva, i doktorirao je na University of Southern California (naziv njegove disertacije je „Električna provodnost visokih temperatura i nedostatak strukture dodatka AI2O{-3}“). Obećao je da će njegova vlada uložiti više novca u istraživanja.
Oslobođeni restriktivne kontrole bivših režima, naučnici u arapskim zemljama vide šansu za napredak. Naučnici u Tunisu kažu da već vide obećavajuće reforme u načinu obavljanja izbora na univerzitetima. Ljudi su izabrani, a ne dodijeljeni od režima. Politička oluja koja trese Bliski istok mogla bi promovirati ne samo demokratiju, nego i oživljavanje naučnog slobodnog mišljenja.
The Economist, 26.1.2013.
Preveo: Kemal Obad
