Dan pobjede nad fašizmom: 16. muslimanska udarna brigada
Piše: Osman SUŠIĆ
U selu Bukvik kod Brčkog 21. septembra 1943. godine započeo je ratni put jedne od najpoznatijih partizanskih jedinica iz Bosne i Hercegovine. Dugačak više od 3.500 kilometara, bio je obilježen teškim borbama, krupnim uspjesima, ali i velikim žrtvama. Bila je to prva brigada koja je 1945. godine ušla u Sarajevo, još u ranim večernjim satima 5. aprila, a, također, i jedna od prvih koje su probile linije odbrane na širem prostoru Odžaka, slamajući posljednji otpor snaga lojalnih fašističkom ustaškom režimu. Kroz njezine redove prošlo je oko 3.400 boraca, od kojih je više od 900 izgubilo život. Stoga se ime 16. muslimanske narodnooslobodilačke udarne (NOU) brigade s poštovanjem spominje među poznavaocima historije Drugog svjetskog rata na našim prostorima.
Prijelomno ljeto 1943. godine
Treća ratna godina bila je obilježena snažnim jačanjem Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP) te vojnom inicijativom partizanskih snaga. Bilo je to i vrijeme porasta popularnosti NOP-a među Bošnjacima, narodom koji se tada, u procjepu između ustaške asimilacije i četničkog genocida, suočavao s pitanjem opstanka. Poslije novog vala četničkih pokolja u Podrinju i Sandžaku, početkom 1943. godine, bošnjačko razočarenje u ustaški režim doseglo je vrhunac, a rušile su se i nade onih koji su pomoć očekivali od Nijemaca. Porazi i slabljenje sila Osovine, koji kulminiraju kapitulacijom Italije, ukazivali su da Njemačka gubi rat. Na drugoj strani, NOP i partizani jačali su iz dana u dan, a njihova bespoštedna borba protiv četnika ublažila je nepovjerenje izazvano partizansko-četničkim savezništvom u prvim mjesecima rata i zajedničkim napadima na bošnjačka naselja, od kojih su neki bili praćeni i masovnim zločinima (Kulen-Vakuf, Koraj, Borač). Stoga se i sve veći broj Bošnjaka okretao NOP-u, pomažući partizane i stupajući u njihove redove.
Sve se ovo posebno osjećalo u sjeveroistočnoj Bosni. Bošnjaci ovog kraja okupljali su se uglavnom u Hadžiefendića legiji, samozaštitnoj miliciji koja je osiguravala tamošnja naselja od četnika. Znatan broj njenih časnika bio je naklonjen NOP-u, zbog čega “legija” skoro da i nije pružala otpor partizanima. Neki od tih časnika prešli su u partizane, što je imalo ogromnog odjeka u narodu. Tako su stvoreni preduvjeti i za masovniji priliv Bošnjaka ovih krajeva u partizanske jedinice. U namjeri da ubrza taj proces, rukovodstvo NOP-a odlučilo se formirati posebne muslimanske partizanske jedinice, za što je odobrenje dao i sam Josip Broz Tito, vrhovni komandant Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ).
Izvjesne su tradicije već postojale još iz prvih ustaničkih dana, kada se u nekim partizanskim odredima formiraju posebne muslimanske čete, a na Romaniji djeluje Muslimanski bataljon Muje Hodžića. Nijedna od tih jedinica nije preživjela krizu NOP-a i četničke pučeve, ali su mnogi od njihovih boraca ostali u partizanima. Znatan broj njih dospio je u redove proslavljene 6. bosanske (istočnobosanske) brigade. U njenom je okrilju i započelo formiranje novih bošnjačkih partizanskih jedinica, formiranjem posebnog Muslimanskog bataljona ili M‑bataljona, postrojenog 9. augusta 1943. godine u selu Dragaljevac kod Bijeljine. Sačinjavali su ga bošnjački borci 6. bosanske i 1. majevičke brigade. Tokom narednih mjesec i po narastao je bataljon na oko 450 boraca, čime su stvoreni uvjeti da preraste u brigadu.
Formiranje brigade, prvi uspjesi i iskušenja
Svečano proglašenje 3. bosanske muslimanske brigade, kako je glasio njen prvobitni naziv, obavljeno je u selu Bukvik 21. septembra 1943. godine. Za komandanta brigade imenovan je Salim Ćerić, Ljubušak po rođenju, dotadašnji komesar 1. bataljona 6. bosanske brigade, dok je za političkog komesara određen Muhidin Begić iz Koraja, premješten s iste dužnosti iz 1. majevičke. Od boraca okupljenih u M-bataljonu formiraju se I i II bataljon brigade. Nekoliko sedmica poslije, u okviru šire reorganizacije snaga NOVJ, brigada mijenja oznaku te će do kraja rata nositi naziv 16. muslimanska NOU brigada. U međuvremenu su, prilivom novih boraca, formirani III i IV bataljon, a broj vojnika narastao je na oko 750, što je bila uobičajena snaga jedne prosječne partizanske brigade. Brigada je djelovala u okviru 17., a zatim 27. divizije NOVJ.
Jedva je sedmicu nakon formiranja brigada krenula u borbu, učestvujući u oslobađanju Tuzle, što je do tada bio jedan od najvećih uspjeha NOVJ. Uz minimalne gubitke zauzela je uzvišenje Ilinčicu, ključni položaj u odbrani grada. U narednim danima vodila je borbe oko Tuzle i Živinica, na Ozrenu te u dolini Bosne i Krivaje. Sudjelovala je i u oslobađanju Vareša, a krajem oktobra odlazi na Romaniju, gdje se bori protiv četnika, ustaša i Nijemaca. Početkom decembra vraća se u Istočnu Bosnu i zauzima Kladanj, uporište pred kojim su do tada mnoge druge partizanske jedinice bile prisiljene na povlačenje. Zbog toga je primila i posebnu pohvalu od Tita.
Naredni mjeseci, međutim, donose prva teža iskušenja. U jeku snažne njemačke ofanzive, u smrznutim je planinskim vrletima Ravni i Zvijezde život izgubilo preko 60 boraca, a isto toliko stradalo je i u neuspješnom partizanskom pokušaju ponovnog zauzimanja Tuzle, u drugoj polovici januara. Brigada se nakon toga premješta na područje Gornjeg Podrinja, zatim u Crnu Goru, Istočnu Hercegovinu te ponovo u Gornje Podrinje, gdje se bori sve do sredine ljeta. Posebno su teški okršaji vođeni u aprilu 1944. godine u široj okolici Goražda, kada su dijelovi brigade kod sela Rešetnica dospjeli u okruženje jedinica 7. SS gorske divizije Prinz Eugen te u pokušajima proboja pretrpjeli ozbiljne gubitke.
Bošnjaci protiv Bošnjaka
U borbama prekaljena, s već dobro iskusnim boračkim sastavom, 16. muslimanska brigada vraća se u Istočnu Bosnu u julu 1944. godine. Tu se sudara s dijelovima 13. SS gorske divizije Handžar, jedinice također popunjene Bošnjacima, privučenim njemačkim obećanjima da će braniti bošnjačke krajeve od četnika. Po povratku s višemjesečne obuke u Njemačkoj, međutim, mogle su se vidjeti prave nakane Nijemaca: s četnicima je uspostavljena saradnja, dok je divizija gurnuta u borbu protiv partizana, u kojoj se kompromitirala svojom brutalnošću i brojnim ispadima protiv civila.
Brda iznad Drinjače postala su poprište žestokih borbi, u kojima su Bošnjaci napadali na Bošnjake. Jedni su u njemačkim uniformama skupa s četnicima ratovali za njemački interes i maglovite želje za nekakvom “autonomnom Bosnom” u koju više niko nije vjerovao; na drugoj strani, borci 16. muslimanske brigade, upravo se vrativši iz dugotrajnih borbi protiv četnika u Gornjem Podrinju, najvećem bošnjačkom stratištu, borili su se za novu Jugoslaviju, u kojoj je i Bosna i Hercegovina trebala zauzeti ravnopravno mjesto s drugim republikama.
Borbe 16. muslimanske brigade s 13. SS divizijom bile su krvave i bespoštedne. Ali nije isključeno da je nekima od nesretnih bošnjačkih SS-ovaca upravo susret sa 16. muslimanskom “otvorio oči”. Jedva mjesec kasnije, njihova je divizija bila u rasulu, a ljudstvo se, često u skupinama od po više desetaka pa i stotina vojnika, masovno priključuje partizanima. U selu Bašigovci kod Živinica 14. septembra 112 bivših SS-ovaca stupilo je u 16. muslimansku brigadu. Tri dana poslije, brigada kreće u konačno oslobađanje Tuzle.
U nove borbe s novim borcima
U Tuzli je 16. muslimanska brigada dočekala prvu godišnjicu proslavljajući je svečanom smotrom i priredbom na glavnom gradskom trgu, pred nekoliko hiljada građana. Ali za borce nije bilo dužeg predaha. Brigada uskoro polazi na nove borbene zadatke: Romanija, Jahorina, Goražde, Sokolac, Vlasenica, teške borbe s Nijemcima u povlačenju…
U decembru je u Bosnu stigla i glavna četnička grupacija pod komandom Draže Mihailovića. 16. muslimanska brigada joj zadaje teške udarce u dolini Drinjače, a zatim i nadomak Tuzle. Odbranivši Tuzlu od četnika, brigada je popunjena i ojačana. Novopristigli borci bili su pretežno mobilizirani Srbijanci. Bilo je među njima i bivših pripadnika Srpske državne straže generala Nedića pa čak i prebjeglih četnika. Novi su borci, po svjedočanstvima veterana, primljeni jednako dobro kako su ranije primljeni i prebjegli pripadnici 13. SS divizije, oružanih snaga NDH ili tzv. zelenog kadra.
Postotak Bošnjaka u brigadi nakon popune opao je na oko 60%, ali je istovremeno rastao u drugim partizanskim jedinicama. Iako je brigada i dalje u svom imenu nosila odrednicu muslimanska, više nije bilo potrebe da se Bošnjaci za NOP pridobijaju posebnim jedinicama, a nije se mnogo gledalo ni na nacionalnu pripadnost oficira. Tako je za novog komandanta brigade postavljen Spasoje Mičić, Srbin po nacionalnosti i Travničanin po rođenju, kasniji narodni heroj (nakon ranjavanja, pred sami kraj rata, zamijenit će ga Omer Dedić), dok je načelnik štaba jedno vrijeme bio Milivoje Koprivica sa Sokoca, predratni aktivni oficir kraljevske vojske, koji je u partizane prebjegao iz četnika. Raniji je komandant brigade Salim Ćerić u međuvremenu imenovan za načelnika štaba 38. divizije, naslijedivši na toj dužnosti potpukovnika Husein-bega Krupića, bivšeg domobranskog bojnika.
Oslobađanje Sarajeva i završne operacije
Poslije tromjesečnih borbi u Istočnoj Bosni, 16. muslimanska NOU brigada uključena je u tzv. Sarajevsku operaciju, s ciljem oslobađanja glavnog grada Bosne i Hercegovine. Već 5. aprila, u vrijeme dok su druge partizanske jedinice vodile borbe na prilazima Sarajevu, borci 16. muslimanske zakoračili su njegovim ulicama, spustivši se predvečer preko Vratnika i Kovača u samo srce grada, na Baščaršiju. Razoružavši domobransku satniju u Kasarni Jajce, dijelovi brigade, ojačani sarajevskim ilegalcima, okružili su Vijećnicu, u kojoj se utvrdio veći broj njemačkih vojnika uz podrška dvaju tenkova. Tokom noći su vođene ulične borbe. Pred samu zoru Nijemci vrše proboj i povlače se niz Miljacku, a borci 16. muslimanske brigade na Vijećnicu ističu svoju ratnu zastavu, poklon tuzlanske omladine, koju su kao svojevrstan amanet nosili u prethodnim borbama.
Već 7. aprila brigada s ostatkom 27. divizije napušta Sarajevo i pobjedonosno kreće dolinom rijeke Bosne, učestvujući u oslobađanju Žepča, Zavidovića, Maglaja i Doboja. Svoj ratni put borci 16. muslimanske brigade okončali su u krvavoj bitci u posljednjem uporištu oružanih snaga NDH, na području Odžaka i Vlaške Male. Bili su prva jedinica koja je probila ustaške linije odbrane 25. maja 1945. godine, više od dviju sedmica nakon kapitulacije Trećeg rajha i deset dana od vojnopolitičkog sloma NDH.
Time je okončan i ratni put 16. muslimanske udarne brigade, koja je za svoja postignuća odlikovana i najvišim jugoslavenskim priznanjima: Ordenom bratstva i jedinstva, Ordenom narodnog oslobođenja i Ordenom zasluga za narod sa zlatnom zvijezdom. Šesterica boraca proglašeni su narodnim herojima.
Poslije rata ili druga strana medalje
Pobjeda partizanske vojske 1945. godine nije značila samo oslobađanje od fašizma, već i početak novog totalitarnog sistema. S kakvom je brutalnošću uspostavljana poslijeratna vlast pokazuju novija istraživanja koja otkrivaju prešućene žrtve i zločine. Masovne likvidacije, prikrivena grobišta, marševi smrti, logori, opći progon političkih protivnika… Bilo je to naličje partizansko-komunističke pobjede 1945. godine. OZN-a, hapšenja, likvidatorske desetine, ubijanja bez suda, masovne grobnice u kraterima avionskih bombi na Ali-pašinom Polju, bili su, pak, naličje oslobođenja Sarajeva.
Makar znali da 16. muslimanska brigada u potonjem nije učestvovala, postavlja se pitanje – kakvu ocjenu danas, s obzirom na sve navedeno, dati i o ovoj jedinici?
Stanovitu gorčinu izaziva i činjenica da poslije 1945. komunisti više nisu priznavali nacionalnu posebnost Bošnjaka. Činilo se, kada je trebalo ginuti, mogle su postojati i posebne muslimanske brigade, ali, poslije rata, Bošnjaci su ponovo osuđeni na asimilaciju, našavši se, bez vlastite elite, društava, institucija i štampe, čak i u gorem položaju negoli prije rata. Za priznanje nacionalne posebnosti i prava na vlastiti identitet morali su voditi dugu i mukotrpnu borbu. Jedan od onih koji su u njoj učestvovali bio je i bivši komandant 16. muslimanske Salim Ćerić, koji je ukazivao na neravnopravnost u pristupu bošnjačkom nacionalnom pitanju, zahtijevajući uspostavu autonomnih nacionalnih institucija, zbog čega je doživio političku osudu i marginalizaciju.
No, uprkos svemu tome, neke stvari ipak imaju neospornu težinu.
Pobjeda nad fašizmom nosi univerzalnu civilizacijsku vrijednost. Isticanjem svoje ratne zastave na sarajevskoj Vijećnici, četiri godine nakon što se na istoj zgradi zlokobno zavihorila nacistička svastika, borci 16. muslimanske brigade označili su simbolično ovu pobjedu, ali i bošnjački doprinos u njoj. Osim toga, antifašistička je platforma NOP-a, suprotstavljena genocidnim planovima ustaškog i četničkog pokreta, u nacionalno mješovitoj Bosni i Hercegovini, svakome od njenih triju naroda garantirala pravo na život. Pobjeda NOP-a označila je ujedno i slom tadašnjih velikodržavnih ideologija, u čijim je konceptima Bosna i Hercegovina imala nestati.
Ako se može govoriti o temeljnim bošnjačkim političkim ciljevima tokom Drugog svjetskog rata, bila je to svakako težnja za biološkim opstankom te želja za očuvanjem Bosne i Hercegovine kao historijsko-pravnog i političkog pojma. Pobjedom NOP-a ostvarena su oba ta cilja. Učešće Bošnjaka u Narodnooslobodilačkoj borbi, stoga, zauzima važno mjesto u nacionalnoj povijesti ovog naroda, a 16. muslimanska udarna brigada u svemu je tome mnogo više od simbola.
