Austrougarsko naslijeđe i intelektualni horizonti dr. Smaila Balića
Te četiri decenije ostavile su neizbrisiv trag u gradji bosanskohercegovačkog društva, ekonomije, politike i kulture do te mjere da se kasniji periodi historije ove zemlje ne mogu pravilno shvatiti bez detaljne studije austrougarskog perioda. U ekonomiji, Austro-Ugarska se zalagala za očuvanje statusa quo u agrarnim odnosima, pokušavajući unaprijediti poljoprivrednu proizvodnju. Mnogo važnije promjene uvedene su u industrijskom sektoru i transportu. Usljed toga bosansko gradsko stanovništvo se naglo povećalo. Bosanski gradovi, pored svojih orijentalno-islamskih dijelova, dobili su i dijelove centralno-evropskog izgleda. U obrazovanju, nove vrste škola proizvele su nove profile obrazovanih lica. Nastavni jezik i pismo su se promijenili u odnosu na osmanski period. Razvoj štampe vodio je pojavi čitaonica, koje su potpomogle nastanak političkih partija. Prve političke partije, koje su se pojavile 1900-tih označile su završetak procesa transformacije bosanskih etničkih grupa (muslimana- Bošnjaka, pravoslavnih- Srba, katolika-Bošnjaka) u moderne nacije.
Promjene koje je donijela Austro-Ugarska bile su bez presedana u historiji muslimanskog bošnjačkog naroda. Austrougarskom okupacijom BiH ovaj narod je došao u neposredni dodir sa evropskim političkim, pravnim, društvenim i kulturnim ustanovama i vrijednostima. Pojavio se niz pitanja koja su tražila teorijske i praktične odgovore: da li je dozvoljeno muslimanima živjeti pod nemuslimanskom vlašću, da li je muslimanima dozvoljeno da služe u nemuslimanskoj vojsci, kako organizovati vjerske, obrazovne, vakufske i šerijatsko-pravne ustanove u okviru nemuslimanske države, kakav odnos imati prema evropskoj kulturi, kakav položaj treba imati muslimanska žena u novom vremenu, kako se odnositi prema modernim finansijskim ustanovama i praksi itd. Austrougarski model modernizacije tradicionalnog bosanskohercegovačkog društva suočio je Bošnjake sa izazovima koji su, kao i u slučaju drugih muslimanskih grupa koje su se u to doba našle pod nemuslimanskom vlašću, pripadale sferi društvenog života, institucija i etike. Teorijska podloga odgovora bošnjačkih intelektualaca i uleme na ove izazove bile su ideje islamskog reformizma (islah) modernističkog usmjerenja, čiji je osnovni sadržaj predstavljala misao približavanja Evropi, uz očuvanje islamske vjere i kulture.
Islamske reformističke ideje javile su se u BiH u devetoj deceniji 19. vijeka s imenima kao što su Safvet-beg Bašagić, Osman Nuri Hadžić i Edhem Mulabdić.U periodu izmedju 1918-1946 reformističke ideje su razradjene te su došli do izražaja različiti pristupi ideji reformi. Javljaju se refomisti tipa sekularnih modernista, kao što su Dževad-beg Sulejmanpašić i Edhem N. Bulbulović. Glavne ideje svjetovnih modernista bile su: zahtjev za modernom interpretacijom Kur’ana i šerijata, obrazovanje i odgoj muslimana u skladu sa duhom modernog doba, prihvatanje evropske prakse u odijevanju i društvenoj etici, modernizacija muslimanskih ustanova i sl. Ovu tendenciju označava terminom svjetovni modernisti zbog toga što su njeni predstavnici bili svjetovno obrazovani muslimani i zato sto su se zalagali za odredjeni stepen sekularizacije muslimanskih društva. Najuticajniju orijentaciju činili su, medjutim, vjerski modernisti. To su bili autori koji su slijedili umjerenu verziju reforme krećući se u okvirima islamskog koncepta Islaha (“popravljanja stanja na bolje”). Bosanski predstavnici ove tendencije slijedili su liniju egipatsko-sirijske škole Islah pokreta, kao što su Džemaludin ef. Čaušević, Šukrija Alagić, Abdulah Bušatlić i drugi. Na trećoj strani bila je grupa tradicionalne uleme medju kojima su bili Sejfulah Proho, Ali Riza Karabeg, Ali Riza Prohić, krugovi oko lista “Hikjmet” i “El-Hidaje”. Ova ulema i intelektualci bili su angažovani u javnim debatama koje su se ticale pitanja simbola tradicionalnog muslimanskog načina života (fes, feredža i zar), hilafeta i pansilamizma, reforme medresa, reforme važećeg šerijatskog prava i vakufa itd. Modernističke ideje koje su se oblikovale u ovom periodu uticale su na intelektualno formiranje većeg broja bošnjačkih intelektualaca koju se se javili tokom druge polovine 20. vijeka. Među njima bio je i dr. Smail Balić.
Naslijeđe modernizma može se u intelektualnom profilu dr Smaila Balića uočiti u tri važna segmenta: (1) u razumijevanju i tumačenju Islama, (2) u naučnom bavljenju Islamom (3) i u orijentaciji prema Austriji i njemačkom jezičkom području.
1 Razumijevanje islama
Dr Smail Balić je razumijevao islam na način modernista. Naglašavao je racionalističku tendenciju u islamskoj misli i savremene reformistički orijentisane autore u širokom dijapazonu od umjerenih reformista, kao što je šejh Mahmud Šeltut, do zagovornika sekularizacije muslimanskih društava kao što je Bassam Tibi i dekonstrukcionista kao što je Nasr Hamid Abu Zayd. Islam je vidio kao vjeru progresa kompatibilnu sa Evropom, demokratijom, sekularnim društvima, koncepcijama ljudskih prava, u dijalogu sa ostalim religijama. Bosnu je vidio kao paradigmu evropskog islama. (Vidjeti glavne teme u njegovoj knjizi Islam fur Europa: Neue Perspektiven einer alten Religion, Bohlau Verlag Koln Weimer Wien, 2001). Od bosanskih autora ukazivao je na naslijedje reformista austrugarskog i kasnijeg perioda kao što su Muhamed Nasih Pajić, Mehmed Džemaludin Čaušević, Osman Nuri Hadžić, te Husein Đozo. Dr Smail Balić je u BiH više poznat po svom doprinosu izučavanju kulture Bošnjaka nego po svojim radovim o islamskoj misli. Njegovi radovi iz te oblasti sa karakterističnim naslovima kao što su “Islam za Evropu”, “Islam u naponskom polju od tradicije do današnjeg vremena” čekaju još na odgovarajuću analizu i kritičku evaluaciju od strane stručnjaka za islamske nauke u BiH.
2. Naučno bavljenje islamom
Prije austrougarske okupacije BiH u ovoj zemlji je dominirao tradicionalni tip muslimanske učenosti, uz malobrojne pojedince obrazovane u duhu osmanskog projekata modernizacije (tanzimat). U vrijeme austrougarske uprave formiraju se moderne obrazovne ustanove koje formiraju novi tip obrazovanog muslimana- inteligenciju. Istovremeno se zadržavaju i tradicionalne muslimanske obrazovne ustanove (medrese), koje nastavljaju da obrazuju ulemu. Vremenom se javlja jaz izmedju ove dvije kategorije sa tendencijom kasnijeg proširivanja. Moderno obrazovani musliamnski intelektualci počinju pisati o islamu pozivajući se ne samo na islamske autoritete nego i evropske stručnjake za islam i evropske mislioce uopšte. Prvi takav primjer bio je Osman Nuri Hadžić, autor brošure Islam i kultura (Zagreb, 1894). Takav trend nastavlje je tokom cijelog autrougarskog perioda u BiH i u vrijeme koje mu je slijedilo.
Dr Smail Balić u svom opusu nastavio je tu tendenciju: prvo kroz svoje obrazovanje na tradicijama austrijske orijentalistike, zatim kroz svoj naučno-istraživački rad. U njegovom naučno-istraživačkom radu dominiraće orijentacije ka bavljanju kulturnom historijom islama, pristup karakterističan za klasičnu evropsku orijentalistiku. Ista takva će biti i njegova metodologija koju karakteriše preciznost, kriticizam i stroga naučna akribija. Istovremeno treba reći, da će u djelu dr Smaila Balića biti vidljiva i ograničenja klasične evropske orijentalistike, o kojim je tako slikovito govorio Edward Said.
3. Orijentacija prema Austriji i njemačkom jezičkom području
Prije 1878 Bošnjaci su bili orijentisani prema osmanskim teritorijama i Istanbulu kao vjerskom, kulturnom i političkom centru. Austrougarske teritorije su tada smatrane za “neprijateljsku teritoriju” (dar al-harb), u doba ratova, ili “teritoriju ugovora” (dar al-ahd) u doba mira. To su bile teritorije na koje bi se izuzetno sklanjali politički protivnici osmanske vlasti ili na kojima su privremeno boravili muslimanski trgovci iz BiH. Faktom okupacije i postepenim inkorporisanjem BiH u austrougarski državnopravni okvir ova situacija se mijenja. BiH postaje jedna od austrougarskih zemalja. U austrougarske centre odlaze bošnjačke delegacije, Bošnjaci se regrutuju u austrougarsku vojku i služe širom Carevine, u Beč, Budimpeštu i Zagreb odlaze bošnjački studenti na školovanje, trgovci radi obavljanja poslova – riječju, formiraju se manje-više stalne bošnjačke muslimanske zajednice u tim centrima. Posebno je bilo važno školovanje bošnjačkih studenata na autrougarskim univerzitetima. Njemački jezik postaje osnovni evropski jezik kojim se služi nastajuća moderna bošnjačka inteligencija.
Nakon prvog svjetskog rata i raspada Austro-Ugarske skupine Bošnjaka, kao što je slučaj sa onom u Madjarskoj, ostaće izvan domovine i formiraće se prve bošnjačke zajednice u dijaspori. Takav trend će se nastaviti i nakon drugog svjetskog rata, kada će dio političke bošnjačke emigracije nastaniti u Austriji. Time je izmijenjena glavna tendencija u pravcima migracije Bošnjaka, koje se započele nakon Berlinskog kongresa. Umjesto muhadžira koji idu preko nekadašnje Rumelije prema Istanbulu i Anadoliji, moderna politička emigracija kretaće se prema evropskim zemljama, posebno Austriji, Njemačkoj, Švajcarskoj itd. U takvom miljeu živjeće i radiće dr Smail Balić. On će nadalje svojom aktivnošću u organizovanju muslimana u Austriji uticati da se oživi austrougarski model statusa Islama u ovoj zemlji.
Na osnovu ove kratke analize možemo reći da je intelektualni profil dr Smaila Balića, kao muslimanskog moderniste i stručnjaka za islamsku kulturu, bio bitno odredjen procesima koji su u BiH započeli u vrijeme austrougarske vlasti.
Piše: prof. dr Fikret Karčić
Akos.ba
