Islamska civilizacija u Andaluziji: Njen utjecaj u Evropi i danas se osjeti

Muslimanska kultura u Andaluziji se odlikovala velikom naklonošću ka filozofskim i prirodnim naukama i umjetnošću. U svakom mjestu su osnovane škole i mektebi, i prevodili su različite knjige. Studirali su matematiku, astronomiju, prirodu, hemiju, medicinu, i to uspješno. Njihovo zanimanje za gradnju i trgovinu nije bilo ništa manje. Izvozili su rudne proizvode i proizvedeno oružje, tkaninu, kožu i šećer, i bili su izvrsni u poljoprivredi  zbog svog znanja o prirodnim naukama i proizvodnji. U Andaluziji se nije nalazio sistem navodnjavanja a da ga Arapi nisu dostatno usavršili, i u Andaluziju su uveli sađenje šećerne trske, riže, pamuka i banana.[1]

Gradili su putove, mostove, hotele, zimovališta, i mesdžide u svakom mjestu. Islamski elemenat u Andaluziji je bio veoma jak, i zahvaljujući njemu muslimani su imali trgovinske veze sa svim dijelovima Evrope, Afrike i Azije, i dugo vremena muslimani su vladali Sredozemnim morem. Osnovali su veliku mornaricu kako bi se suprotstavili bizantijskoj mornarici i kako bi osigurali sigurnost arapskih obala od njihovih napada. Otoke koji su bili blizu islamskim obalama uzeli su za centre islamske mornarice. Ta ostrva su bila: Krit, Sicilija, Malta, Beleari, Kipar i Sardinija. Kipar bi štitio obale Sirije, Krit obale Egipta, a Sicilija obale Sjeverne Afrike, i Beleari obale Andaluzije. Na kraju 9. vijeka islamske obale su postale sigurne od bilo kakvog bizantijskog napada. Trgovina je procvala, a to je dovelo do cvjetanja ekonomskog i društvenog života i  stvorilo mogućnost muslimanima Andaluzije da održavaju kontakte sa vanjskim svijetom.

Islamska kultura u Andaluziji je prošla nekoliko faza. Bila je potčinjena utjecajima islamske kulture s Istoka, a takođe je bila u određenoj mjeri i pod utjecajem lokalne kulture.

Politički, upravni, vojni i ekonomski sistem bio je eho sistema koji je bio uspostavljen u Iraku i Šamu. Uspostavili su sistem emirata, a potom i hilafet po uzoru na arapski model na Istoku. Izumili su model ministarstva (vizareta) i administracije koji je postojao za vrijeme hilafeta Abasida u Bagdadu, ali oni su ove elemente unapređivali, posebno ministarstvo, tako da su postojale brojne funkcije i uz to poglavar ministara koji je bio odgovoran za sve funkcije. Andaluzija je takođe poznavala vojnu upravu a što je podrazumijevalo vojnu utvrdu u koju bi dolazili vojnici, a koje bi predvodio vojskovođa. Vojska Damaska je bila u krugu Elvire, vojska Homsa u krugu Sevilje, Jordana u krugu Malte, Kinnesrina u krugu Badže, a neki su bili u krugu Nedmira, a ovo su nazivi arapskih mjesta u Šamu, a Arapi, berberi i domicilno stanovništvo bili su njihovi kompanjoni.

Arapski geografičar al-Maqdisī[2] govorio je o podjeli upravnih jedinica u Andaluziji, pa je rekao: ”U Andaluziji ima osam okružnih predjela sa selima kao na Istoku.’[3] Ove podjele upravnih jedinica počivaju na  Jāqūtovoj[4] definicija okruga i predjela sa selima.[5] Kako su Arapi koji su obitavali u Andaluziji prenijeli s Istoka sistem ministarstava i potom ga unaprijedili i podijelili na jedinice tako da su za svaku jedinicu imenovali vezira (ministra), pa su imali vezira za finansije, vezira za poštu, te jednog vezira kao nadglednika stanja vojnih utvrda. Ova pluralnost izražena u funkcijama vezira nije bila prisutna u organizaciji ministarstva na Istoku gdje je vlast bila centralizirana i u rukama jednog vezira (ministra) poglavara (nešto poput premijera danas) koji je pokrivao sve oblasti i koji je direktno bio povezan sa halifom.

Nako pada arapske umejadske države i uspostave abasidske države,  Abasidi su počeli protjerivati Umejade, pa  je emir Abd al-Raẖmān al-Amawī uspio ući u Andaluziju i ponovo osnovati državu Umejada u Andaluziji. Kordoba je ponovo zauzela svoje mjesto među glavnim svjetskim kulturnim centrima toga doba na polju politike, kulture, arhitekture i svim ostalim životnim poljima. Kordoba je postala centar hilafeta, nastamba učenjaka i književnika. Umejadski predstavnici su radili u Andaluziji na unapređivanju nauka  koje su  donijeli s Istoka, a koje će imati ogroman utjecaj na evropsku renesansu.

Islamski elemenat u Andaluziji je ostavio svoj pečat u različitim oblastima života, pa na polju političke uprave nailazimo na arapske riječi u  evropskim jezicima sa izrazima i osnovama iz arapskog kao naprimjer: Calife (Halifa), Emir (Emir), Vali (Valija), Visir (Vezir), Reis (Reis), Alcaede (Kadija), Almotocie (Muhtesib-tržišni nadglednik), Alhaque, Falmedina (Načelnik), Fabasouquae (tržišni inspektor), Diuan (Divan), Vilaget (Vilajet).

Mnoge riječi iz oblasti vojnog registra su ušle u evropske jezike kao naprimjer: Alcaide (Vojskovođa), Adbuirate (Kapetan mornarice), Aldalil, Alataya (izvidnica), Algurdde (Kontinent), Aceifa (Trupa), Alarde (Velika vojska), Rabate (Straža), Anafir (grupa vojnika od 3-10), Alfaroz (Konjanik), Aldorgu (Kožni štit), Baroud (Barut), Tarffe (Krstarica), Djech (Vojska), Rozzia (Bitka), Marabout (Teritorijalna vojska), Caraque[6] (Naziv za vrlo velike brodove).

Abd al-Raẖmān al-Dāḥil[7] se interesirao za rekonstrukciju Kordobe, kako bi sjala u svem svom sjaju, i jačanju države. Kordobi je dao novu sliku, podigao građevine i utvrdio je bedemima. Sagradio je glavni upravni dvorac, te veliku džamiju i proširio njenu okolinu. Potom je izgradio kompaktan grad na osnovu umjetnosti islamske arhitekture u Šamu svejedno da li to bilo u vidu arhitekture dekoracija ili u nekim elementima njene gradnje,  sistem svodova, a takođe je sagradio i postojan dvor, a  u svoj grad prenio je endemske vrste konja, i cijenjene plodove koji su se proširili po svim krajevima Andaluzije.

Univerzitet u Kordobi je bio veličanstvena građevina i struktura, postao je najveći islamski univerzitet u Evropi u Srednjem vijeku. Papa Silvester II[8] je studirao na ovom univerzitetu dok je bio svećenik, a takođe mnogi kršćani Andaluzije svoja najveća znanja su stekli baš tu, a mesdžid je služio u obavezu podučavanja šerijatskih znanosti i jezika kao dopune ostalim znanostima.

Arapi su u Andaluziji osnovali osnovne škole za podučavanje djece arapskom jeziku, književnosti i osnovama vjere islama, po uzoru  na osnovne škole s arapskog Istoka. Dovodili su učitelje koji su neimućnu i siromašnu djecu podučavali arapskom jeziku i temeljima islama.

A što se tiče školskog programa u Andaluziji na njega je ukazao Ibn Ḥaldūn riječima: ”Stanovnici Andaluzije su učenje Qur’ana i pisanje učinili svojom metodom i osnovom za poduku ali se nisu ograničavali na to već su svoju djecu podučavali poeziji i umjetnosti pisanja pisma i učili su ih pravilima arapskog jezika koja su učili napamet i vježbanju kaligrafije i pisanja… dok dijete ne bi postalo zrelo i dostiglo mladalačko doba a već bi imalo dostojno znanje iz arapskog i poezije koje mu je davalo spoznaju, i isticalo bi se po kaligrafiji, pisanju i općenito bi se upoznavali sa naukom.”[9]

Halife u Andaluziji su se pobrinule da osnuju biblioteke, tako da su s Istoka prenijeli mnoge knjige, a u tome su učestvovali svjetski putnici iz Andaluzije, te su i učenjaci i tragaoci za znanjem takođe učestvovali u prenošenju knjiga. Počeli su sa prevođenjem knjiga iz različitih znanstvenih polja, pa Ibn Ğulğul[10] navodi da su knjige iz medicine i ostalih znanosti došle s Istoka za vrijeme halife al-Nāṣira u periodu 300.-350. Mustanṣir Billah je 350.-366./ 961.-976. osnovao veliku biblioteku a bio je naučnik koji je hrlio ka znanju, čitanju, i skupljanju rijetkih knjiga iz Bagdada, Damaska i Kaira. Osnovao je biblioteku koja je imala oko 400.000 knjiga iz različitih znanosti i umjetnosti a takođe je osnovao i kuću za umnožavanje knjiga koju je pohranio u gradu al-Zahrā.

Andalužani su pisali iz znanosti Qur’ana, tradicionalnog korpusa tradicije Poslanika (hadis), islamskog zakonodavstva (fiqh), o sudstvu, jeziku, književnosti, znanosti o jeziku, pisali su rječnike, biografije, historiju, životopis, geografiju, pisali su i djela iz medicine, aritmetike, arhitekture, astronomije, hemije, logike, poljoprivrede, komparativne religije, filozofije, i muzike tako da nije bilo vrata bilo koje znanosti i spoznaje a da nisu pokucali na ta vrata. Mnogi učenjaci su se istakli, pa ćemo ih spomenuti bez nekog ograničavana se, i to kroz primjere: ‘Abd al-Malik Ibn Ḥabīb al-Sulamī[11] (238.h.), napisao je svoje odlikovano djelo al-Tārīẖ. Ono je štampano i čuvano u biblioteci Bodleian na Oksfordu. Tretira tematiku povijesti svijeta od samog nastanka sve do osvajanja Andaluzije i njegova doba. Jezikoslovac Abū ‘Alī al-Qālī[12] koji je došao u Andaluziju za vrijeme halife Abd al-Raḥmān al-Nāṣira 330.h., a rodom je bio iz Iraka. Njegovo najznačajnije djelo je al-Āmālī, a ono je skup predavanja koja je održao svojim učenicima iz Andaluzije u mesdžidu Kordoba. Sadrži poglavlja o Arapima, njihovom jeziku, poeziji, književnosti, i povijesti. Abū Bakr Muḥammad, koji je poznat kao Ibn al-Qūṭiya (367.h.) napisao je knjigu o historiji Andaluzije koju je nazvao  Tārīẖ iftitāḥ al-Andalus[13] (Historija osvajanja Andaluzije) koju je izdao španski orijentalista Džulijan Rajbira 1868. Takođe je napisao i djelo iz gramatike koje je poznato kao al-Af’āl.   Poznati učenjak toga doba bio je magribski učenjak Muḥammad ibn Ḥāriṯ al-ẖašanī (361.h.), koji je napisao djelo al-Quḍāt bi al-Qurḍuba.[14] U toj knjizi obrađuje društveni život u Andaluziji a knjigu je izdao španski orijentalista Rajbir. Ibn Ḥazm je napisao mnoga djela o genezi Arapa, učenjacima Andaluzije, povijesti religija, a u ovoj oblasti najpoznatije njegovo djelo je Kitāb fī al-milal wa al-ahwāi wa al-niḥal[15].

Ono što je pomoglo množenje knjiga i procvat naučnog života jeste raširenost proizvodnje papira u Andaluziji jer su pisari obavljali funkciju prepisivanja onih djela koja su se pojavljivala. Andaluzija je postala poznata po proizvodnji papira, i ovom proizvodnjom se odlikovalo nekoliko gradova kao što su Granada, Valensija, Toledo, i Šatiba. Fabrika papira u Šatibi je osvojila veliku popularnost po proizvodnji novog papira. Muslimani Andaluzije su proizvodnju papira prenijeli iz Bagdada koji je osnovan 794. a takođe je iz Bagdada putem muslimana sa Sicilije i Andaluzije data proizvodnja papira prenijeta u Evropu.

Nastavlja se.

Fusnote:

[1] Ibid. str. 274

[2] Muḥammad ibn Aḥmad al-Maqdisī, (336-380). Napisao je djelo Aḥsan al-aqāsīm fī m’arifa al-aqālīm, koje spada među najpoznatija djela na polju geografije koje se pojavilo u desetom vijeku. Autor je pisao o islamskim pokrajinama,  uz spomen rijeka, jezera i mora. Navodio bi poznate učenjake tih pokrajina, gradove, uz govor o trgovini, razlikama u govoru i jeziku, sljedbama, opisivao je kakvu hranu jedu, kakvi plodovi u datim oblastima rađaju, karaktere žitelja, njihove pozitivne i negativne osobine, tu su i spomeni pustinja, brda, i planina. Spominjao je i vladare, šta se u kojoj oblasti proizvodilo i na kojem stepenu je bila nauka i naučna dostignuća. Iz ovih kratkih crta jasno je da se radi o vrlo vrijednom djelu koje je dio cjelokupne arapsko-islamske baštine, i koje svakom istraživaču iz raznih oblasti može ponuditi mnogo važnih informacija o životu u islamskom svijetu u desetom vijeku.

[3] Šams al-dīn al-Maqdisī, Aḥsan al-aqāsīm fī m’arifa al-aqālīm, Brill, Lajden, 1904.

[4] Šihāb al-dīn Yāqūt al-Bagdādī. Poznatiji je kao Yāqūt al-Ḥamawī. Nije poznato kada je rođen,  a porijeklom je Bizantijac. U Bagdad je doveden kao rob kojeg je kupio čovjek po imenu ‘Askar al-Ḥamawī, pa zbog toga je i poznat kao Yāqūt al-Ḥamawī. Čovjek koji ga je kupio je bio trgovac, ali nepismen, pa je Yāqūta poslao u školu da nauči čitati i pisati kako bi vodio trgovinu. Malo nakon toga bit će oslobođen pozicije roba, ali će ga ‘Askar opet vratiti sebi i ponovo slati na putovanja radi trgovine. Nakon smrti ‘Askara on nastavlja sa putovanjima, koja će mu omogučiti da napiše jedno od najpoznatijih djela iz geografije, M’uğam al-Buldān. Ovo djelo je štampano, i ima pet tomova. Osim bogatih informacija o određenim zemljama tu su i informacije historijskog i književnog značaja.

[5] Šihāb al-dīn Yāqūt al-Bagdādī, M’uğam al-Buldān, Dār al-Ṣādir, Bejrut, 1993.

[6] Charles Sabatier, Petit dictionnaire des mots rares et ancients de la langue  française, pogledati riječ: caraque.

[7] ‘Abd al-Raḥmān I, (731/788). Bio je umejadski vojskovođa koji se uspio spasiti ruku Abū al-‘Abbāsa al-Saffāḥa, i u Andaluziji osnovati umejadsku državu nakon što je osvojio Kordobu 756. Uspješno je riješio mnoge smutnje i proteste koji su bivali u Kordobi, tako da je uljepšao grad Kordobu i 786. sagradio poznatu džamiju u Kordobi koja se smatra vrhuncem islamske arhitekture. Pogledati: Munīr al-B’albakī, M’uğam al-‘alām al-mawrid, Dār al-ilm li al-malāyīn, Bejrut, 1992, str. 281.

[8] Papa Silvestar II, rođen kao Gerbert Aurillac, (Auvergne, Francuska, oko 945. – Rim, 12. maja 1003.). Papa od 2. aprila 999. Godine. Papa Silvester II bio je prvi francuski papa. Prva znanja je stekao u svom rodnom mjestu, a 967.  odlazi u Španiju, pa boravi u Barceloni, Kordobi i Sevilji. Evropi je predstavio računaljku koja je nakon kraja Grčko-Rimske ere bila nepoznata u Evropi sve do susreta sa Arapima koji će sistem računaljke unaprijediti uvođenjem nule. Prema Charles Seifu računaljka koju je Papa II ponovo vratio u Evropu nije imala nulu. U Kordobi i Sevilji se susreo sa arapskim učenjacima, naučio je arapski jezik, i poslije je postao vrlo poznat prvenstveno zbog svog znanja. Bio je dobar poznavalac teologije, logike, filozofije, matematike, itd.

[9] Pogledati: Ibn Haldūn, Al-Muqaddima, Paris, 1858. (Knjiga je dostupna na stranici www.al-mostafa.com) Al-Muqaddima je jedno od najvažnijih djela u arapsko-islamskoj kulturi, i prevedena je i na naš jezik perom dr. Teufika Muftića, a knjigu je izdao El-kalem.

[10] Ibn Ğulğul ( umro 987.), zvao se Abū Dāwud Suleymān Ibn Ḥassān. Bio je poznati ljekar i historičar. Rodom je iz Kordobe. Njegova poznata  djela su: Tabaqāt al-atibbā wa al-ḥukamā (Generacije poznatih ljekara i filozofa), Tafsīr al-adwiya al-mufreda min kitāb Disqūrīdis (Pojašnjenje jedinstvenih lijekova iz knjige Diskorida). Pedanije Diskorid (40-90) bio je grčki ljekar i farmakolog. Poznat je kao autor djela De materia medica (O ljekovitim tvarima) i ovo djelo je bilo jedno od vodećih priručnika iz farmakologije do 1600.

[11]‘Abd al-Malik Ibn Ḥabīb al-Sulamī je jedan od najpoznatijih pravnika, i poznavalaca hadisa u Andaluziji, i na tom polju je napisao djela: al-Wāḍiḥa, al-Ğāmi’u, Garīb al-ḥadīṯ, Tafsīr garīb al-Muwatta. Opširna njegova biografija je ponuđena u uvodu njegova djela:  Tafsīr garīb al-Muwatta, Maktaba al-‘Ubaykān, Rijad, 2001.

[12]Abū ‘Alī al-Qālīyevo spomenuto djelo je jedno od četiri najvažnija djela o arapskoj književnosti, a arapski nobelovac Nağīb Maḥfūẓ u svom romanu Han Halili na stranici sedamnaest kaže: (…) U svom pretraživanju zastade na govoru Ibn Haldūna: ” Slušasmo od naših učenih predaka na predavanjima da su temeljna djela o tvorbi književnosti i njenim postulatima četiri djela i to: al-Kāmil Muberreda, Adab al-Kātib Ibn Quteybe, al-Bayyān wa al-tabyīn Džahiza i al-Nawādir Abī ‘Alī al-Qālīya al-Bagdādiya.” Napomena: Njegovo djelo al-Āmālī se u nekim izvorima spominje pod imenom al-Nawādir.

[13]Tārīẖ iftitāḥ al-Andalus je djelo koje je štampano i dostupno, pa o bigrafiji ovog autora pogledati uvod navedenog djela. Pogledati: Ibn al-Qūṭiya, Tārīẖ iftitāḥ al-Andalus, Dār al-Kitāb al-Lubnānī, Bejrut, 1989, str. 7-19.

[14] Pogledati: Muḥammad ibn Ḥāriṯ, al-Quḍāt bi al-Qurḍuba, Dār al-Kitāb al-Lubnānī, Bejrut, 1989. Ovo djelo je vrijedan historijski ukras koji popunjava mozaik Andaluzije, ono nam nudi veoma važne informacije o Kordobi, a riječ je o biografijama učenih osoba Kordobe koje su obnašale funkciju sudije ili im je ona bila ponuđena pa su je odbili.

[15] Pogledati: Ibn Hazm, Kitāb fī al-milal wa al-ahwāi wa al-niḥal,Dār al-Ğayl, Bejrut. Ibn Hazm je jedan od najvećih muslimanskih mislioca, koji se istakao na nekoliko polja. Navedeno djelo je iz oblasti komparacije religija, a mimo toga, napisao je poznato djelo iz islamskog prava, a na naš jezik je prevedeno jedno njegovo djelo iz književnog opusa Golubičina ogrlica, te je posebno interesantan kao predstavnik literarne islamske pravne metodologije, pa je i na tom polju napisao znamenito djelo al-Muhalla*.   

Autor: Tawfīq Sulṭān al-Yūzbakī

Naslov integralnog teksta: al-Ḥaḍāra al-Islāmiya fī al-Andalus wa aṯaruhā fī  Ūrūbba/ Islamska civilizacija u Andaluziji i njen utjecaj u Evropi

Za Akos.ba preveo i obradio: Dženan Smajić