Upoznajte dušu grada kroz knjigu Kenana Šurkovića i Elvire Bojadžić “Osmanska arhitektura Sarajeva”
Piše: Amina ŠEĆEROVIĆ-KAŞLI
Iako smo uglavnom svjesni prisutnosti velikog broja objekata osmanske arhitekture u Bosni i Hercegovini, pitanje je šta znamo o tome koliko je ona danas raširena u Bosni i Hercegovini, ili konkretno u Sarajevu, kao gradu u kojem je sačuvan najveći broj građevina iz osmanskog perioda. Knjiga, odnosno fotomonografija Osmanska arhitektura Sarajeva, čiji su autori Kenan Šurković i Elvira Bojadžić, objavljenja na tri jezika, bosanskom, engleskom i turskom, predstavlja čitaocima najveći dio sačuvane osmanske arhitekture glavnog grada Bosne i Hercegovine. U knjizi su opisane kupolne džamije, džamije bez kupole s četverovodnim krovom, javni objekti poput bezistana, hamama, sahat-kule i mostovi, kao što su Kozija ćuprija ili Rimski most, te stambena arhitektura među kojom su Svrzina kuća i Saburina kuća.
U recenziji knjige prof. dr. Meliha Teparić kaže da je veoma značajno i to što ova publikacija pruža vizualni pregled “današnjeg stanja” osmanske arhitekture. “Krajem 15. i početkom 16. stoljeća Osmanlije sprovode intenzivnu kampanju osnivanja gradova orijentalnog tipa. Iza toga je stajala odluka o uvlačenju Bosne u sasvim novi civilizacijski krug. Afirmiran je tip grada koji je konceptualno objedinjavao različite aspekte društvenog, ekonomskog i kulturnog života, na način kako to i danas podrazumijevamo. Bosna je u tim reformama definitivno imala sreću. Sarajevo je, naprimjer, od slabo povezane konglomeracije srednjovjekovnih sela, postalo jedan od najvećih i najbogatijih gradova Evrope. To je bio i period najveće ekspanzije pismenosti u historiji Bosne. Osnivaju se visokoškolske ustanove, javne biblioteke i skriptoriji. Čak se pojavljuje pomodarstvo osnivanja kućnih biblioteka”, stoji u uvodu knjige u kojem se Sarajevo naziva i najznačajnijim historijskim centrom osmanske civilizacije izvan granica današnje Turske.
Opis kupolnih džamija autori započinju Gazi Husrev-begovom džamijom, za koju kažu da je najznačajniji objekt osmanske arhitekture izvan granica današnje Turske, a ujedno je i jedan od posljednjih velikih projekata građenih u ranocarigradskom stilu. Izgrađena je 1531. godine prema projektu osmanskog mimara Adžema Esira Alija. Džamija sultana Mehmeda II Fatiha, poznatija kao Careva džamija, bila je i prva gradska džamija, a izgradio ju je u čast sultana Fatiha osnivač Sarajeva Isa-beg Ishaković. Ona je ujedno i jedna od najvećih jednoprostornih kupolnih džamija na Balkanu. Čekrekči Muslihudinova džamija, izgrađena 1526. godine, najstarija je sačuvana kupolna džamija u Sarajevu, a Buzadži hadži Hasanova džamija najmanja je sarajevska kupolna džamija. To su samo neke od kupolnih džamija koje autor u knjizi predstavlja i fotografijama.
Džamije bez kupole s četverovodnim krovom imaju svoje posebne karakteristike, među kojima su gradnja od kamena, ćerpiča i drveta, kamene munare izgrađene obično na desnoj strani objekta, pravougaoni prozori u dva reda, kao i minber na desnoj strani mihraba. Među ovim džamijama nalazi se Kebkebir hadži Ahmedova džamija, poznatija kao Miščina, koja je ujedno i nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine. Zatim Vekil-Harč hadži Mustafina džamija, u narodu poznata i kao Hadžijska zbog običaja da se ispred nje ispraćaju sarajevske hadžije, kao i Jahja-pašina džamija, koja je među najstarijim sarajevskim džamijama. Vakif džamije Mehmed-bega Isabegovića na Bistriku jeste Mehmed-beg, sin Isa-bega Ishakovića, osnivača Sarajeva, a za džamiju Kasapović hadži Ibrahimovu autor navodi da postoje predaje da je izgrađena po mjerama Kabe u Meki. Osim ovdje pobrojanih, u knjizi su opisane i druge, većinom sarajevske mahalske džamije.
Jedan od poznatijih javnih objekata osmanske arhitekture u Sarajevu jeste Gazi Husrev-begova, odnosno Kuršumli medresa, za koju autori kažu da u tehničkom i estetskom smislu ne zaostaje za najboljim ostvarenjima iz Istanbula. Opisan je i Gazi Husrev-begov bezistan, koji je u svoje vrijeme davao veliki doprinos gradskoj trgovini, a bio je dio većeg kompleksa kojem je pripadao i Tašlihan prije nego što je izgorio u požaru 1879. godine. Pored Rustem-pašinog bezistana, bitno je spomenuti i Gazi Husrev-begov hamam, za kojeg autori Šurković i Bojadžić navode da je jedini sačuvani hamam u gradu.
A kada je riječ o hanovima, jedini sačuvani han u Sarajevu jeste Morića han. “Riječ je o vrsti ugostiteljskih objekata koji su služili kao prenoćišta, te su imali funkciju današnjih hotela. Inače, hanovi su bili centri društvenih događanja, barem kada je Sarajevo u pitanju, s obzirom da se u njima i trgovalo, održavani su politički sastanci, organizovane esnafske skupštine, otvarane kafane, komercijalne kuhinje itd.”, pojašnjavaju autori u knjizi Osmanska arhitektura Sarajeva. Oni ističu da je putopisac Evlija Čelebija 1659. godine spominjao postojanje čak 23 hana u Sarajevu. Među javnim objektima osmanske arhitekture u glavnom gradu Bosne i Hercegovine u knjizi su zastupljene i kapi-kule na Širokcu i na Ploči, Višegradska kapi-kula na Vratniku, zatim poznata sarajevska sahat-kula, daire, hadži Sinanova tekija te konak.
Sarajevo je od svih bosanskohercegovačkih gradova, ističu autori, imalo najveću koncentraciju mostova na užem gradskom području. Predstavljanje mostova u knjizi započinju Kozijom ćuprijom, koja je u svoje vrijeme značila važnu komunikacijsku kariku Sarajeva s Istokom. Autori potom opisuju Šeher-ćehajinu ćupriju, most Abdullaha Brige, odnosno Latinsku ćupriju, kao i Rimski most, za kojeg se navodi da je najinteresantniji od sačuvanih sarajevskih mostova. “Most je dobio ime po drevnom rimskom putu koji je tuda prolazio ili, što je vjerovatnije, po kamenom materijalu iz rimskih ruševina koji je ugrađivan u most”, stoji u monografiji uz opis ovog mosta.
Jedan od značajnih dijelova osmanske arhitekture svakako su i stambeni objekti u Sarajevu, kao što su Svrzina kuća, kuća Alije Đerzeleza, Saburina kuća, Semizova kuća i Panjina kula. Opisujući sarajevske kuće, autori navode da su građene od kamena, ćerpiča i drveta, a prostorije koje su se najviše isticale bile su glavne sobe, odnosno čardaci, posebne djevojačke sobe, sobe za poslugu, za goste i slično.
Knjiga Kenana Šurkovića i Elvire Bojadžić Osmanska arhitektura Sarajeva podsjeća nas i podučava kolika je i danas – nakon toliko stoljeća razvoja i širenja Sarajeva u njegovim različitim epohama – rasprostranjenost i prisutnost osmanske arhitekture u glavnom gradu Bosne i Hercegovine, a kroz fotografije koje autori nude dobijamo i jasniji dojam o tome kako su ti objekti nekada, u vrijeme njihove gradnje, izgledali.
