Osmanska arhitektura u srcu Sarajeva: Sarajevske potkupolne džamije

Piše: Azra Crnčalo

Posebno mjesto u cjelokupnom islamskom umjetničkom i arhitektonskom naslijeđu zauzima osmansko razdoblje koje je dominiralo više od šest stoljeća na području tri kontinenta. Prema istraživanjima turskog historičara Ekrema Hakki Ayverdia, Osmanlije su za vrijeme svoje vladavine na prostorima zemalja bivše Jugoslavije izgradile preko 6.600 javnih objekata. Poznato je da su krajem 15. i početkom 16. stoljeća Osmanlije sprovodile intenzivnu kampanju osnivanja gradova orijentalnog tipa, među kojima je Sarajevo bilo najznačajniji historijski centar osmanske civilizacije izvan granica današnje Turske. S obzirom na to, Sarajavo predstavlja najpragnantniju tačku za proučavanje osmanske umjetnosti i arhitekture na Balkanu čemu pogoduje činjenica da se u užem sarajevskom gradskom području nalazi stotinjak sačuvanih objekata iz osmanskog perioda. Šesnaesto stoljeće je bilo zlatno doba u razvoju Sarajevu što se vremenski podudaralo s najvećim političkim i ekonomskim napretkom Osmanlija.

Najznačajniji objekat osmanske arhitekture

U današnjem Sarajevu susrećemo kompletan tipološki dijapazon osmanske arhitekture, koji je većim dijelom očuvan te je kao takav pogodan za rekonstruiranje i pravilno tumačenje civilizacionog specifikuma zajednice koja se razvijala u posebnim hostorijskim uvjetima. U Sarajevu u toku 16. stoljeća osim džamija, grade se medrese, bezistani, tekije, kuće, hanovi i mostovi. Kupolne džamije, kao i većina arhitektonskih tvorevina, nastaju u periodu između 1518. i 1565. godine. S obzirom na vrijeme nastajanja može se zaključiti da je većina građevina u Sarajevu, prije svega vjerskih, izgrađena u klasičnom osmanskom stilu. Mali dio građevina pripada ranocarigradskom stilu gradnje. Klasični stil osmanske gradnje podrazumijevao je izgradnju potkupolnih džamija – veoma prostrnih građevina, sazidanih od kamena s kupolom i postranim predvorjem koje krasi trijem s više manjih kupola. Broj minareta potkupolnih džamija, građenih u klasičnom osmanskom stilu, oviso je o veličini i prostranosti same džamije. Najznačajna džamija koje je izgrađena u klasičnom stilu je istanbulska džamija sultana Bajazita II. Potkupole džamije u Bosni i Hercegovini, također, građene su u klasičnom stilu, a prema riječima Smaila Tihića, sačuvano ih je oko trideset.

U svojoj studiji Islamska umjetnost na tlu Jugoslavije, Tihić ističe da se od očuvanih potkupolnih džamija na našim prostorima, svojim izgledom i arhitektonskom vrijednošću, naročito ističe Gazi Husrev-begova džamija, izgrađena 1531. godine. Gazi Husrev-begova džamija je izgrađena u Sarajevu po projektu glavnog osmanskog mimara Adžema Esira Alija. Ona predstavlja najznačajniji objekat osmanske arhitekture izvan granica današnje Turske. Kako se navodi u knjizi Osmanska arhitektura Sarajeva, Gazi Husrev-begova džamija je u vrijeme svoje izgrađnje, zbog veličine i raskoši, prevazilazila urbane kapacitete grada. Gradnjom ove džamije i ostalih objekata koji pripadaju vakufu Gazi Husrev-bega, Sarajevo postaje regionalni centar. Džamija Gazi Husrev-bega, koji je bio unuk sultana Bajazita II, značajna je za Sarajevo, ali i za cjelokupnu osmansku civilizaciju i kulturu, iz više razloga. Sama godina izgradnje džamije upućeuje na prelazni period u osmanskoj arhitekturi, te je ona jedan od posljednjih objekata građenih u ranocarigradskom stilu. Pri izgradnji džamije primijenjen je plan izgradnje s centralnom kupolom, potkupolom i dvije bočne tetime. Ovim načinom gradnje formirana je shema u obliku obrnutog slova T, što je bila rijetkost u ranocarigradskom stilu gradnje. Centralna džamijska kupola visoka je 24,4 metra, što džamiji daje poseban izraz monumentalnosti.

Careva, Ali-pašina, Ferhadija…

Jedna od sarajevskih potkupolnih džamija, koja plijeni svojom gracioznošću i raskošnim stilom gradnje, svakako je džamija sultana Mehmeda II el-Fatiha ili kod nas poznatija kao Careva džamija. Ova džamija je prvobitno izgrađena u 15. stoljeću od strane osnivača Sarajeva, Isa-bega Ishakovića, koji ju dade izgraditi u čast sultana Fatiha. Careva džamija je ujedno bila i prva gradska džamija. Kako to navode Šurković i Bojadžić u knjizi Osmanska arhitektura Sarajeva, džamija je teško nastradala 1480. godine, prilikom napada mađarske vojske. Odluka o njenom kasnijem rušenju i ponovnoj izgradnji donesena je zbog oštećenja i dotrajalosti objekta. Današnje džamijsko zdanje izgrađeno je 1565. godine. Džamija sultana Mehmeda II izgrađena je na vrhuncu osmanskog arhitektonskog umjeća, u vrijeme mimara Sinana. Ova džamija je zasigurno jedna od najvećih potkupolnih džamija na Balkanu, a izgrađena je u klasičnom osmanskom stilu. Po kvaliteti gradnje i etetici, Careva džamija se može mjeriti s najboljim ostvarenjima ove vrste u Istanbulu. Skladnost unutarnjeg prostora, ogromnih zidova i velike tropme te kupole visoke 20 metara, džamiji daje raskošan izgled. Specifičnost kojom se Carave džamija može pohvaliti svakako je mihrab, koji je uz mihrab mostarske Karađoz-begove džamije, po obliku, proporcijama i obradi ukrasa, bez premca na ovim prostorima.

Jedno od remek djela osmansko-islamske graditeljske djelatnosti, kako to ističe Smail Tihić, je sarajevska Ali-pašina džamija koja je izgrađena oporukom budimskog beglerbega i bosanskog sandžakbega, Ali-paše. Za godinu gradnje ove džamije smatra se 1560. godina, a izgrađena je kao udžbenički primjer gradnje jednoprostorne kupolne džamije klasičnog osmanskog stila. Iako je riječ o relativno malom objektu, njen vanjski izgled, ali i unutarnji prostor ostavljanu dojam izrazite monumentalnosti. Vanjski izgled džamije krasi trijem s tri kupole i munara visoka 31,6 metara. Unutarnji izgled predstavlja klasični način osmanske gradnje u kojoj je i najmanji detalj pažljivo osmišljen. Dojam prostranosti džamijskoj unutrašnjosti daje svetlost koja simetrično ulazi kroz prozore koji su s tri strane zidova poredani u tri nivoa.

Potkupola džamija koja se ističe kamenim ukrasima, koji njen mihrab i mimner uvrštavaju među najljepše u Bosni i Hercegovini, je Ferhad-begova džamija ili čuvena Ferhadija. Sagradio ju je Ferhad-beg Vuković Desisalić oko 1561. godine. I ova džamija je izgrađena u klasičnom osmanskom stilu i po staklenim trokutastim ukrasima, koji se nalaze u uglovima ispod trompi, njena unutrašnjost dosta sliči enterijeru fočanske Aladža džamije.

Najstarija sačuvana potkupolna džamija u Sarajevu je Čekrekči Muslihudinova džamija koja je izgrađena 1526. godine. Ova džamija je po mnogo čemu posebna. Naime, Čekrekčijinoj džamiji nedeostaje uobijačni trijem specifičan za potkupolne džamije. Umjesto tijema, s prednje strane džamije, nalaze se trgovačke radnje koje su ukomponirane u džamijsku cjelinu. Specifičnost ove džamije je i munara koja je uvučena u centralni kubus objekta. Čekrekčijina džamija objedinjuje tradiciju bursanskog i ranocarigradskog stila, što ukazuje da je riječ o gradnji koja prethodi klasičnom osmanskom arhitektonskom stilu.

Čaršijska džamija ili Havadže Duraka džamija, koja je smještena u centru stare čaršijske jezgre, sagrađena je 1528. godine. Riječ je potkupolnoj, jednosprostornoj džamiji s trolučnim trijemom. Godine 1697. veoma je oštećena u požaru pri kojem joj se kupola urušila. Munara današnje džamije nalazi se s desne strane objekta i visoka je 34,7 metara. Specifičnost Čaršijske džamije su interesantni dekorativni kameni profili koji je diferencijraju od drugih sarajevskih džamija. Za razliku od Čekrekčijine džamije, koja je nastala dvije godine prije nje, u arhitektonskom maniru Čaršijske džamije naziru se elementi klasičnog osmanskog stila.

Buzadži hadži Hasanova džamija je najmanja sarajevska kupola džamija koja je izgrađena 1555. godine. Džamija ima relativno nisku kupolu i tambur bez prozora. Munara Buzadži hadži Hasanove džamije je kamena i oblikom je više slična munarama mahalskih, nego kupolnih džamija.

U skladu s islamskim shvatanjima o ličnoj higijeni i potrebama pranja i čišćenja radi obavljanja dnevnih molitvi, osobita pažnja se posvećivala izgradnji česmi, sebilja i šadrvana koji su nerijetko krasili hareme sarajevskih džamija.

Akos.ba