Islamska civilizacija u Andaluziji i njen utjecaj u Evropi: Kako je sve počelo?

Prvi dio

 Muslimani su osvojili Španiju u vrijeme kada je ona bila prekrivena tamnim oblakom neznanja. Islamsko osvajanje nije bila naprosto čista vojna okupacija, već značajan kulturološki događaj.[1] Muslimani su bili tolerantni prema domicilnom stanovništvu, tako da su  jevreji i kršćani bili jednaki muslimanima, sposobni kao i oni da učestvuju u vlasti. Islamska civilizacija u Španiji se odlikovala privrženošću književnosti, nauci, umjetnosti i osnivanju škola. Mnogo su radili na gradnji putova, mostova, dvorova i mesdžida a istaknuli su se i na polju ratne strategije, geografije, astronomije i medicine. Među njima je bio Abū ‘ilm al-Falak (otac astronomije) i Abū ‘ilm al-Ǧarrāḥa (otac hirurgije) u svijetu[2]. Ova naučna renesansa je utjecala na Evropu, i to se primijeti na arapskim riječima koje su ostale u okviru različitih registara a koje se navode u evropskim rječnicima. Muslimani su razmišljali o teritoriji današnje Španije[3] nakon što su protjerali Bizantijce iz Sjeverne Afrike, a ona je prije muslimanskog osvajanja bila pod upravom Rimljanja do 5. st. n.e., a potom su Vandali i Svevi koji su bili germanski berberi osvojili Španiju. Nakon toga u 6. st. n.e., Goti osvajaju Španiju i ostaju njeni vladari sve do dolaska muslimana. Goti su se  izmiješali sa stanovnicima Španije – Bizantijcima- pa im je standardni jezik bio latinski. Sa arijanstva[4] su prešli na katolicizam, a Goti su se, prije arapskog osvajanja, miješali sa prisutnom aristokracijom, dok je domicilno stanovništvo često bilo roblje, spremni da prihvate bilo koga za vladara. Suparništvo na prijestolju Španije je dovelo do  društveno-političkih problema, unutrašnjih smutnji, i gubljenja vojne moći, te sukobljavanja dvaju porodica, a rezultat toga je bilo cijepanje gotske zemlje i olakšavajuća situacija za muslimane da osvoje Španiju.[5]

Kao rezultat suradnje između Arapa i Berbera nakon oslobođenja Sjeverne Afrike, vojska od dvanaest hiljada vojnika ušla je u Španiju 92./711.  i osvajanje je ostvareno pod vodstvom Ṭāriq ibn Ziyāda, a potom i vojskovođe Musā ibn Nuṣayra 93./712. Muslimanski vojskovođa je u pismu umejadskom vladaru opisao Španiju riječima: ” Ona je šamska po svom mirisu i zraku, jemenska po svojoj simetričnosti i ravninama, indijska po svojim aromatičnim mirisima i mošusima, ehvazijska[6] po veličinama dažbina, kineska po rudnim ležištima tvari, i adenijska po privlačnosti svojih obala.”[7]

Prvi period arapske epohe u Andaluziji između 92-138/711-756, perioda koji se zvaše (Epoha vladara) odlikovao se nepostojanošću i zauzetošću vladara međusobnim prepirkama, a to je omogučilo Abd al-Raẖmānu al-Amawiyyu da uđe u Andaluziju i osnuje umejadsku državu s dva elementa (emirat i halifat) nakon što je pobjegao pred Abasidima. Ta vladavina je trajala od 138-422/756-1031.

Osvajanje Španije nije bilo samo vojne prirode, već bijaše to važan civilizacijski podvig i pokret koji će donijeti prosperitet španskom narodu. Prethodne civilizacije, bizantska i gotska spojile su se s novom, islamskom civilizacijom. Iz tog spoja i taljenja nastala je kao rezultat plodna andalužanska civilizacija koja je utjecala i ostavila velikog traga na evropski život čiji se plodovi jasno vide još dan danas.

Nakon završetka procesa osvajanja teritorije Španije, Arapi i berberi su se saživjeli sa domicilnim stanovništvom, a u vaspitanju muslimana ležao je veliki utjecaj na stvaranju atmosfere međusobne ljubavi. Muslimani nisu oklijevali da se druže s njima, pa su sklapali međusobne brakove i ostvarivali veze po tazbini, tako da je stvorena nova generacija, a to je generacija novorođenih koju su činili pomiješana krv domicilnog stanovništva i Arapa i berbera. Takođe se pojavila još jedna nova generacija, a to je arabizirana generacija. To su bili Španci koji su ispovijedali kršćanstvo i koji su ostali na svojoj vjeri, ali su se arabizirali nakon što su naučili arapski jezik, arapsku književnost i kulturu. Muslimani su na dostojanstven način prihvatili politiku Španaca, i ostavili su im njihove crkve, zakone, imovinu, čak i sudstvo su ostavili njihovim sudijama, a samo su zahtijevali mali godišnji porez, pa je muslimanima ostalo samo da se bore protiv aristokrata koji su bili vladari zemlje.

Muslimani su težili da se drže ugovora koje bi sklopili sa građanima nemuslimanima pa i u onim slučajevima gdje je izgledalo da je bilo nepoštivanje ugovora, oni bi uprkos tome se držali tih ugovora, pa je al-Rāzī rekao: ” Muslimani bi izvršavali ugovore sklopljenje sa njima jer je običaj bio držanje ugovora. ”[8]

Činjenica je da je prva generacija muslimana težila toleranciji koja je izvirala iz samog njihovog vjerovanja u ljudsko dostavljanja poslanice. Tolerancija je bila glavni povod kojim su muslimani privlačili nemuslimane islamu, te zadovoljstvo nemuslimana pravednošću islamske vlasti. Ovo je tajna zbog koje su mnogi nemuslimani prihvatili islam, a što je vodilo upotrebi mnogih islamskih riječi i upotrebljavanju arapskih izraza od strane domicilnog stanovništa kao što su riječi: Allah (Allah), Alcoran (Qur’an), Hadith (Hadis), Alislam (Islam), Alfatae, Ramadan (Ramazan), Alsonna (Sunnet) , Alsalam alec (Al-salamu ‘alayk) , Saurate (Sure), Muezzin (Muezin) , Rab (Gospodar) , Baraka (Berićet) , Elb’is (Iblis), Djiun (Džin), Haramu (Haram), Zekkat (Zekat), Hegira (Hidžra), Talisema , Wakouf (Vakuf), Carath (Haradž).

Muslimani su utjecali na ponašanje katoličkog stanovništva, pa su i oni posegnuli za tolerantnim odnosom što bijaše najcjenjenije čovjekovo svojstvo. Razboritost muslimana Andaluzije je sazrela među domicilnim stanovništvom, pa su tolerisali svojim predstavnicima da održe vjerske konferencije kakva je bila u Sevilji 782., ili u Kordobi 852. Mnoge kršćanske građevine kao što su crkve a koje su izgrađene tokom islamske vladavine bile su dokaz da su muslimani poštovali vjerovanja naroda Španije koji su priznavali sultana, tako da su jevreji i kršćani bili jednaki muslimanima, sposobni kao i oni da obnašaju funkcije vlasti. [9]

U ovakvom ozračju tolerancije zemlja je postala politički, društveni i ekonomski stabilna, tako da je Andaluzija postala najjača politička snaga u regionu. Uprkos ovoj početnoj toleranciji desio se očevidan rascjep između ove tolerantne politike i politike slijepog tlačenja koja se zbila nad muslimanima nakon pada Andaluzije, kada su španski kršćani poubijali veliki broj muslimana, čak su odbili i kršćanstvo onih koji su se pokrstili jer nisu vjerovali njima ni njihovim namjerama.[10] Samo što su Arapi oslobodili Španiju počeli su sa sprovedbom svoje misije dostavljanja poslanice, tako da su bili sposobni da za manje od jednog vijeka ožive mrtvu zemlju i izgrade urušene gradove, i sagrade veličanstvene građevine i da učvrste trgovinske veze građene na povjerenju sa drugim narodima. Počeli su izučavati prirodne i filozofske nauke, prevodili su knjige sa grčkog i latinskog, osnivali univerzitete koji su bili jedino mjesto za obrazovanje u Evropi dugo vremena. Muslimanska civilizacija je počela da se razvija kada je na prijesto došao ‘Abd al-Raẖmān I , tj. nakon njenog političkog odvajanja od Istoka proglasom emirata (kneževine) Kordobe  138./ 756.  Andaluzija je civilizacijski postala najveličanstvenija zemlja na svijetu a što je trajalo tri vijeka.

Nastavlje se.

Fusnote:

[1] Kao uvodnu napomenu naslovio bih pitanje osvajanje Španije i vremenski kontekst u kojem se zbilo osvajanje ove teritorije. Pitanje vojne ekspanzije je potrebno posmatrati na nekoliko nivoa, odnosno pristup tom socijalnom fenomenu mora biti interdisciplinaran. U ovom tekstu se govori prvenstveno o historijskom događaju, nečemu što se zbilo u datom vremenskom kontekstu, i kao takvom ozbiljenu jednog historijskog događaja nema pristupa etičke strane moralnog vrednovanja same vojne ekspanzije jedne kulture u datom kontekstu. Pitanje međusobnog općenja kultura treba da se gradi na sveopćem dijalogu u formi interkulturalizma, a ne antagonizma čemu se nerijetko pribjegava. Ovdje nemam prostora za detaljnu obradu pitanja kulturno-teritorijalne ekspanzije, ali u slučaju Španije potrebno je pratiti dati kontekst u kome osvajanje Španije od strane Arapa u datom pogledu je bila čak i dobit kako to navodi F.Hiti:”U izvjesnom pogledu izjavljuje Dozy >>arapska je okupacija bila čak dobit za Španiju<<. Ona je skršila moć privilegovanih grupa, među kojima je bilo plemstvo i kler, poboljšala je stanje robovske klase i dala hrišćanskim vlasnicima zemljišna prava kao što je otuđivanje imovine, na što nisu imali pravo pod Vizigotima.” F.Hiti, Istorija Arapa, Veselin Masleša, Sarajevo, 1973.,str. 358-359. Naravno, Hitijeva konstatacija otvara općenito pitanje vojne intervencije i koliko je jedna takva aktivnost moguća dobit za obje strane. Relativno lahko osvajanje Španije se objašnjava konstatacijom da su prethodno Španijom vladali Svevi i Vandali, a poslije njih Goti, a oni su bili upadačke germanske horde, i njihov odnos spram domicilnog stanovništava često je bio despotski, a jevreji koji su živjeli u Španiji bili su otuđeni od glavnine stanovništava zbog progona i tortura koje su nad njima vršene. U kontekstu ovih podataka dolazak Arapa je za domicilno stanovništvo, a tako i hrišćane i jevreje predstavljao i određenu dobti i upravo će hrišćani i jevreji naknadno svoje kulturološke znamenitosti dijeliti sa muslimanima što će dovesti do pojave jedne nove, ako mogu kazati hibridne kulture, kulture koja nastaje na temeljima nekoliko različitih kulturnih identiteta, a koju danas poznajemo kao kulturu Andaluzije. Kako je rat poiman u srednjevjekovlju od strane nekih islamskih pravnika pogledati: Šams al-din Muhamed ibn al-Hatīb al-Šarbīni, Mugnī al-Muhtāğ, dār al-M’arifa, Bejrut, 1998, 4/ 277. Mugnī al-Muhtāğ je komentar kratke poslanice Minhāğ al-Ṭālibīn Abi Zakariyye Jahye ibn Šeref al-Nawawiya al-Šāfi’iyya;  Sayyid Sābiq, Fiqh al-sunna, al-Risāla, Libanon, 2005, str. 70 – 78; Loay M. Safi, Mir i granice rata, Bemust, Sarajevo,2004.

[2]Abū al-Qāsim al-Zahrāwi je bio dobro upoznat ljekar sa jedinstvenim i složenim lijekovima, i napisao je nekoliko djela iz medicine. Najpoznatije njegovo djelo je obimna knjiga poznata po naslovu al-Zahrāwī. Od njegovih drugih djela je knjiga al-Taṣrīf a al-Dūmaylī spominje da je on bio najpoznatiji ljekar u Andaluziji a ujedno i najpoznatiji muslimanski medicinar… i poznati hirurg.

[3] O sintagmi ”oslobođenje Španije” smo već govorili u kratkim crtama.

[4] Arijanstvo je naučavanje aleksandrijskog svećenika Arija (4 st.) koji je tvrdio da Krist nije Bog, nego običan čovjek. Pogledati: Anić-Klaić-Domović, Rječnik stranih riječi, Sani-plus, Zagreb, 2002, str. 117

[5] Lebon, Ḥaḍāra al-‘arab, str. 263

[6] Oblast u Iraku, između Basre i Perzije.

[7] Lebon, Ḥaḍāra al-‘arab, str. 266

[8] Al-Maqarrī al-Tilmisānī, Nafḥ al-ṭīb min guṣn al-Andalus al-raṭīb, Dār al-fikr, Bejrut, 1998, 1/247.  

[9] Lebon, Ḥaḍāra al-‘arab, str. 277

[10] Ibid. str. 582

Autor: Tawfīq Sulṭān al-Yūzbakī

Naslov integralnog teksta: al-Ḥaḍāra al-Islāmiya fī al-Andalus wa aṯaruhā fī  Ūrūbba/ Islamska civilizacija u Andaluziji i njen utjecaj u Evropi

Za Akos.ba preveo i obradio: Dženan Smajić