Dr. Robert Donia, profesor istorije: Republika Srpska je stvorena uz jako puno užasnog nasilja

Ovaj istoričar sa Univerziteta Ann Arbor iz Mičigena u Sjedinjenim Američkim Državama, dobro je poznat ovdašnjoj javnosti. Dugogodišnji hroničar zbivanja na Balkanu, saradnik Centra za istočnoevropske studije istoimenog univerziteta i više od decenije ekspert Tužilaštva u Haagu, u specijalnom razgovoru za Poglede analizira nastajanje Republike Srpske.

Profesore Donia, kao ekspert Tužilaštva u Haagu više od decenije analizirali ste fenomen pojavljivanja Republike Srpske na karti Bosne i Hercegovine. Dio tog Vašeg iskustva sublimiran je i u knjizi dokumenata "Iz Skupštine Republike Srpske 1991 – 1995". Koja su Vaša najvažnija zapažanja?

– Republika Srpska nije stvorena preko noći kao potpuno formirana jedinica sa jasnim programom nasilnih namjera. Ona je zapravo bila proizvod evolucije, ideologije i strategije unutar SDS-a. Začeće i njeno stvaranje prolazi kroz četiri faze. "Jugoslavenska" faza je trajala dvadeset i dva mjeseca, od početka 1990. do kraja 1991. godine. Druga, "bosanska" faza, trajala je do maja 1992, treća, "strateška" faza je trajala do marta 1995, a konačna faza, koju sam nazvao "konačna konsolidacija", trajala je od marta 1995. do kraja te iste godine.

Ćosić i Milošević

Lideri su se kretali od jedne faze prema drugoj na osnovu vlastite procjene događaja, koja nije uvijek bila tačna, a ne na osnovu samih događaja. Lideri su mijenjali strategije brzo i odlučno, ali su prelazi između faza u nekim slučajevima ipak bili postepeni, što je otežavalo jasno definiranje datuma na koji je završila jedna, a počela druga faza.

Vi tvrdite da je Republika Srpska rezultat srpskog nacionalnog pokreta na čijem je čelu SDS.

– Naravno, ali na samom početku, taj pokret je izgledao vrlo slično većini drugih nacionalističkih pokreta koji su dobivali na snazi tokom slabljenja Sovjetskog saveza i Jugoslavije. Njihova zajednička karakteristika je uspostavljanje odvojenih političkih teritorija kojim će upravljati i na kojima će živjeti samo jedan narod. Srpski pokret u Jugoslaviji bio je više fragmentiran od drugih takvih pokreta u regionu. On je imao barem četiri odvojene komponente, po jednu u Srbiji, Crnoj Gori, Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Različite republičke organizacije usvojile su različite programe, naglašavale su različite elemente srpske nacionalističke ideologije i usvojile različite strategije stjecanja i zadržavanja vlasti.

Ipak, za sve njih je jedna koordinirajuća adresa – zvanični Beograd.

– Tačno. Dobrica Ćosić i Slobodan Milošević igrali su glavne uloge u formiranju i usmjeravanju političkih formacija u svakoj republici, ali lideri u svakoj republici imali su značajnu autonomiju za oblikovanje vlastitih politika. Pokret bosanskih Srba bio je posebno jak i imao je vlastite lidere kao što su Radovan Karadžić, Momčilo Krajišnik i Nikola Koljević. Ratko Mladić im se pridružio nakon aprila 1992. godine kao komandant Vojske Republike Srpske. Biljana Plavšić, jedna od nekolicine žena koje su učestvovale u pokretu, imala je visoku funkciju, ali, po mom mišljenju, vrlo malo utjecaja u ovom rukovodstvu.

Šta su po Vašem mišljenju osnovne karakteristike takozvane jugoslavenske faze tog pokreta?

– U to vrijeme srpski nacionalisti u Bosni i Hercegovini se sastaju u malim grupama, s namjerom uspostavljanja osnivačkog odbora za formiranje stranke koja će se natjecati na višepartijskim izborima. Nakon mnogo manevriranja i neizvjesnosti, Dobrica Ćosić je ubijedio srpske nacionaliste u BiH da odbace ideju pridruživanja stranci u Republici Srbiji. On ih je umjesto toga uvjerio da usvoje isti naziv i skraćenicu kao što je imao SDS u Hrvatskoj, kojim je tada rukovodio neuredni bradati psihijatar Rašković. Nakon duže potrage za odgovarajućim rukovodiocem, Ćosić i Milošević su odlučili da je Radovan Karadžić njihov izbor i osnivačka skupština SDS-a ga je izabrala za predsjednika stranke 12. jula 1990. godine.

Šta se događa poslije?

– Dok su Srbi u Republici Srbiji svoje nezadovoljstvo fokusirali na Kosovo i mitove koji su proistekli iz Bitke na Kosovu 1389. godine, Srbi zapadno od Drine – to jest u Hrvatskoj i BiH – rijetko su spominjali Kosovo. Umjesto toga, oni su naglašavali patnje Srba u Drugom svjetskom ratu i masovne zločine koje su doživjeli od ustaša. Oni su također kritizirali socijalističku Jugoslaviju zbog njenih opštinskih granica. Pod vodstvom Karadžića, rukovodstvo SDS-a tvrdilo je da su jugoslavenski komunisti namjerno fragmentirali srpske zajednice povlačenjem opštinskih granica i da su Srbi bili žrtve ekonomske diskriminacije.

Crtanje mapa

Takva kritika nije bila potrebna u samoj Srbiji, gdje su srpske vlasti povlačile opštinske granice, ali je bila veoma pogodna za Srbe zapadno od Drine koji su živjeli u republikama u kojima nisu bili u apsolutnoj većini. Karadžić je kasnije njihovu kritiku rezimirao na sljedeći način: "Mape slijede princip komunističke podjele na opštine u Bosni i Hercegovini, a ne princip etničke rasprostranjenosti naroda prema naseljenim mjestima, što bi bilo jedino ispravno. (…) Srpski krajevi bili su potpuno zanemareni u razvojnom pogledu. (…) Komunistička vlast ubrzano je razvijala isključivo muslimanske i donekle hrvatske krajeve, i to je po socijalističkom metodu redistribucije, činila zajedničkim novcem sva tri naroda."

Kampanja regionalizacije s kojom SDS nastupa nakon izbora nije ništa drugo nego početak intenzivnog odvajanja Srba od Bosne i Hercegovine.

– Nakon izbora, SDS je požurio da iskoristi svoju izbornu pobjedu da bi počeo odvajati Srbe od nadležnosti Bosne i Hercegovine. Oni su svoju kampanju nazvali "regionalizacijom", ali to je zapravo bio pokušaj konsolidacije srpske vlasti u opštinama koje su teritorijalno ležale jedna uz drugu. Kampanja regionalizacije je zapravo bila pokušaj konsolidacije srpske vlasti u moćnim regionalnim savezima koji bi djelovali neovisno i prkosili Vladi BiH. Ovi savezi su djelomično trebali djelovati kao prijetnja secesijom od BiH u slučaju da BiH zatraži neovisnost od Jugoslavije. Kao što je rukovodilac iz Bosanske krajine Radoslav Brđanin rekao, "Labava federacija, labava Bosna."

Zanimljiva je Vaša tvrdnja kako je Milošević bio uvjeren da tada Muslimani, a sada Bošnjaci ipak žele ostati u Jugoslaviji.

– Milošević je u to bio uvjeren uprkos djelovanju rukovodstva SDA koje je željelo zadržati opciju eventualne neovisnosti od Jugoslavije. Milošević je čak otišao tako daleko da podrži projugoslavenske demonstracije u Sarajevu i urgirao kod Karadžića da osigura da na tim demonstracijama bude puno ljudi. Ali, Milošević je potcijenio rastući strah među Bošnjacima i Hrvatima od njegovih ciničkih manipulacija i njegove lažne verzije jugoslavenstva. Manji dio Srba i velika većina ne-Srba su postepeno počeli pružati podršku neovisnosti u ljeto i jesen 1991. U jesen 1991. godine, rukovodstvo SDS-a je promijenilo strategiju kada je postalo očigledno da se glavni ne-srpski politički faktori pripremaju za neovisnost. Oni koji su pružili podršku autonomiji ili neovisnosti doveli su do prve velike promjene strategije.

Da li se promjena kursa poklapa za takozvanom bosanskom fazom, kojom se i zvanično otvara proces uspostavljanja Republike Srpske kao nove države?

– Naravno. Dan 15. oktobar 1991. godine Bošnjaci pamte kao datum Karadžićevog govora u Skupštini SRBiH o njihovom "odlasku u pakao", u kojem je zaprijetio opstanku bošnjačkog naroda. Taj bi se datum vjerovatno trebao pamtiti i po memorandumu i platformi koje su usvojili bošnjački i hrvatski zastupnici netom prije Karadžićevih prijetnji. Oba ova dokumenta bila su pažljivo sročena i po svom tonu potpuno neuvredljiva, ali zastupnici iz svih stranaka su ih protumačili kao prvi korak ka neovisnosti BiH od Jugoslavije.

Stvaranje RS-a

Rukovodstvo SDS-a je brzo reagiralo na djelovanje Parlamenta sazivanjem sastanka političkog savjeta SDS-a da bi se razgovaralo o različitim opcijama koje bi dovele do stvaranja odvojene države bosanskih Srba. Iako su rukovodioci SDS-a i dalje ponavljali mantru kako žele ostati u Jugoslaviji, u praksi su počeli raditi na stvaranju Republike Srpske.

To je period koji bi se mogao označiti i kao javno parapolitičko djelovanje SDS-a koje je bilo u suprotnosti sa zakonima tadašnje Bosne i Hercegovine.

– SDS tada preduzima formalne korake ka organiziranju nove države koja će dobiti ustav i proglasiti svoju neovisnost. Oni su ove korake napravili uz fanfare i mnogo prisustva na televiziji. Oni su do maksimuma iskoristili spremnost medija u Sarajevu da takve sjednice prenose uživo. Vrhovno rukovodstvo SDS-a se u početku nije slagalo oko toga koje korake prvo treba poduzeti, ali nakon diskusije su odlučili prvo uspostaviti odvojenu skupštinu, da bi ta skupština zatim omogućila održavanje referenduma. Javni postupci stranke pokazali su izuzetnu osjetljivost za pravne norme i postupke, iako je legalnost njihovog pojedinačnog djelovanja bila upitna. Prilikom okupljanja srpskih nacionalista koji su 1990. godine izabrani kao zastupnici u Parlamentu, zastupnici su se prvo konstituirali kao klub jedne stranke, a zatim poduzeli formalni korak samoproglašenja kao odvojeno zakonodavno tijelo. Niko od njih nije dao ostavku na svoju dužnost u Skupštini Bosne i Hercegovine, a neki od njih su nastavili da učestvuju u sjednicama te Skupštine, uglavnom da bi izbjegli optužbe za izdaju BiH.

Veoma brzo stiglo se i do referenduma. Zanimljiva je Vaša analiza referendumskog pitanja.

– Referendum je održan bez dozvole Vlade BiH, ali se organi vlasti nisu miješali u proces glasanja. Tekst referendumskog pitanja nije bio kontroverzan niti potpirivački. U njemu se nije spominjala odvojena država niti je davao dozvolu za konkretno djelovanje: "Da li ste saglasni sa Odlukom Skupštine srpskog naroda u Bosni i Hercegovini, od 24. oktobra 1991. godine, da srpski narod ostane u zajedničkoj državi Jugoslaviji, sa Srbijom, Crnom Gorom, SAO Krajinom, SAO Slavonijom, Baranjom i Zapadnim Sremom, te drugima koji se za taj ostanak izjasne?" No, čak i prije glasanja, Karadžić je objavio svoju namjeru da rezultate plebiscita protumači kao ovlaštenje za podjelu Bosne i Hercegovine i definiranje teritorije odvojene države. On je rekao: "Nama je vrlo važno da utvrdimo svoje mjesto, kako se glasalo"; "Moramo da spasimo za sebe svoju državu i da omogućimo njima da imaju svoju državu". Naravno, tekst referendumskog pitanja nije spominjao nikakvo razdvajanje ili formiranje država.

Vi u svojim analizama tvrdite da u to vrijeme SDS funkcioniše na dva nivoa – javno i privatno.

– Planiranje se razvijalo na drugoj, privatnijoj razini. Počivalo je na Karadžićevom uvjerenju da opštinska karta BiH diskriminira Srbe. Lideri su u početku predvidjeli kombiniranje opština i ponovno povlačenje granica u korist Srba, ali su sredinom decembra 1991. prešli na plan stvaranja odvojenih institucija koje će biti paralelne legalnim organima BiH u svakoj opštini u kojoj je živio značajan broj Srba. To je potvrdilo, sada po zlu poznato, Uputstvo o organizovanju i djelovanju organa srpskog naroda u Bosni i Hercegovini u vanrednim okolnostima, koje se u postupcima pred Tribunalom spominje kao A-B dokument. Namijenjeno ograničenoj distribuciji, Uputstvo je pružalo detaljne smjernice za brzo i naglo preuzimanje vlasti od Srba u svakoj opštini u kojoj su živjeli, bez obzira na to da li su imali apsolutnu ili relativnu većinu.

Uputstvo za opštine

Karadžić je 19. decembra 1991. sazvao sastanak zastupnika u Skupštini i predsjednika opštinskih odbora SDS-a u Sarajevu i primjerke Uputstva distribuirao zvaničnicima SDS-a svih opština. Karadžićevo uputstvo je bilo taktički potez. Dokument je navodio instrumente i metode provođenja promjena, a ne prirodu političkih i demografskih promjena kojima su težili Karadžić i SDS. Ali Uputstvo je zahtijevalo da lokalni zvaničnici SDS-a steknu vojnu nadmoć, da budu podređeni JNA, da kontroliraju policiju i da izuzmu suštinski važne namirnice od ne-Srba da bi nahranili srpske civile. Nigdje se u Uputstvu ne spominje "regionalizacija" niti se sugerira ponovno povlačenje opštinskih granica. Sa ovim uputstvom, SDS je promijenio prirodu svog djelovanja iz možda mirnog preuređenja opština u kalkulirane mjere pripremanja za borbene aktivnosti.

Šta, konkretno, sadrži to uputstvo koje je bez svake sumnje vrijedan dokument koji govori o namjeri?

– U Uputstvu Karadžić traži od lokalnih zvaničnika SDS-a da "sazovu i proglase" skupštinu srpskog naroda u svakoj opštini. Njima je također naređeno da "odmah oforme krizni štab srpskog naroda" koji je trebao djelovati u slučaju da se srpska skupština ne može sastati. Ovi novostvoreni opštinski organi trebali su provesti pripreme za preuzimanje službi sigurnosti i vlasti. U prvoj fazi, opštinska rukovodstva SDS-a trebala su "pripremiti preuzimanja kadrova objekata i centara službi bezbjednosti i njihovo priključivanje novoformiranom organu za unutrašnje poslove u sjedištu centra", a u drugoj fazi trebali su "mobilisati sve snage milicije iz reda pripadnika srpskog naroda i u saradnji sa komandama i štabovima JNA vršiti njihovo postepeno pretpočinjavanje." Da bi se brinuli za srpska naselja u opštinama u kojima su Srbi bili u manjini, zvaničnici SDS-a trebali su "u mjesnim zajednicama ili naseljenim mjestima sa većinskim srpskim stanovništvom formirati tajna skladišta i depoe u koje će smještati živežne namirnice i druge deficitarne proizvode, sirovine i repromaterijale koje treba maksimalno izvlačiti putem tajnih kanala iz skladišta robnih rezervi svih nivoa, kao i iz skladišta u okviru prometnih organizacija".

U tom dokumentu nema konkretnih uputa koje su ukazivale na spremnost da se ubija, zastrašuje, deportuje protivnik, ali njegova realizacija je bez toga bila nemoguća. Događaji na terenu su to potvrdili.

– Iako je Uputstvo sadržavalo detaljne instrukcije za preuzimanje vlasti, ono nigdje ne spominje ubijanje ili eliminaciju ne-Srba. Ipak, teško je zamisliti da bi se A-B uputstvo moglo provesti bez zastrašivanja, odvođenja, protjerivanja i ubijanja značajnog broja ne-Srba u akciji osiguravanja i konsolidacije srpskih teritorija u mješovitim opštinama. Događaji su kasnije pokazali da je eliminacija ne-Srba, koja se često opravdavala kao "razdvajanje" Srba od ostalih, predstavljala neizbježan dio SDS-ovog plana preuzimanja vlasti i uspostavljanja Republike Srpske. Nakon značajnog ubjeđivanja i više direktiva, većina lokalnih zvaničnika poduzela je korake koji su naređeni u Uputstvu.

Masovni zločini

Krajem februara, Karadžić im je naredio da pokrenu provođenje planova koje su sastavili. Provodeći njegovo naređenje, oni su pokrenuli najnasilnije masovne zločine u Evropi nakon Drugog svjetskog rata. Preuzimanje vlasti bilo je proizvod mjeseci pažljivog planiranja, uključujući nekoliko promjena koje su povećale vjerovatnoću nasilnog sukoba i stvorile istinsku prijetnju za ne-Srbe u Bosni i Hercegovini.

Preuzimanje opština proteklo je relativno brzo. To je i osnovna karakteristika proljeća 1992. godine.

– Provedba je ozbiljno krenula u aprilu 1992. i trajala je više od dva mjeseca. Ovo nije bila masovna invazija preko mostova i pontona na Savi i Drini, niti je to bio sistematski slijed akcija koje je izvela jedinstvena oružana sila. JNA je pružala artiljerijsku podršku i na drugi način pomagala lokalnim srpskim snagama, ali njeni pripadnici su samo u nekoliko situacija bili uključeni u masovne zločine. Srpsko osvajanje Bosne i Hercegovine odvijalo se u jednoj po jednoj opštini, i bilo je naređeno s vrha, ali je provedeno iz baze. Osvajanja su trajala deset sedmica u proljeće i rano ljeto 1992. godine. Lokalna rukovodstva SDS-a, paravojne snage, specijalne jedinice policije i redovna policija počinili su najveći dio krvavih nasilnih zločina vlastitim oružjem i vrlo često vlastitim rukama. Neujednačena spremnost lokalnih zvaničnika da učestvuju u stravičnoj brutalnosti objašnjava zašto je u nekim mjestima bilo više zločina nego u drugim – Prijedor, Bratunac, Srebrenica i zapadna predgrađa Sarajeva, između ostalih.

Taj period direktnog razgrađivanja Republike Bosne i Hercegovine odvija se gotovo bez ikakve reakcije međunarodne zajednice.

– Druga, bosanska faza stvaranja Republike Srpske je dovela do deklaracije njene neovisnosti 6. aprila 1992. U roku od deset sedmica, koalicija srpskih nacionalista je zauzela 70 posto Bosne i Hercegovine, uz neizbježnu podršku JNA, osvajajući jednu po jednu opštinu.

Vjerovatno ohrabreni početnim uspjesima pri preuzimanju vlasti, srpski nacionalisti, predvođeni Karadžićem, kreću u oblikovanje svoje države, ulaze, kako Vi to kažete, u stratešku fazu.

– Za razliku od naglog prelaza na bosansku strategiju u oktobru 1991. godine, datum prelaska na stratešku fazu je teško utvrditi. Srpske diskusije o strateškim ciljevima datiraju još iz 19. stoljeća, pitanje Drine kao granice, na primjer, otvoreno je tokom ustanka 1830 – 31. godine. Međutim, ti ciljevi su konkretizirani i formalizirani tek 12. maja 1992. godine, u dokumentu pod nazivom "Šest strateških ciljeva srpskog naroda".

Koje je Vaše tumačenje tih šest strateških ciljeva srpskog naroda u BiH?

– Više od decenije moja glavna dužnost kao vještaka historičara Haškog tribunala je bila da analiziram šest strateških ciljeva u suđenjima visoko rangiranim srpskim zvaničnicima iz BiH. Moram priznati da sam svaki put kada sam ih proučavao o njima saznao nešto novo. Ciljevi označavaju značajnu promjenu od srpskog polaganja prava na zemlju, na osnovu srpskog življa, prema širim ciljevima zauzimanja zemlje koja je od strateškog interesa za srpski narod.

Južno od Bijeljine

Ova strateška razmatranja su također utjecala na odabir opština koje su prve došle pod udar srpskog osvajanja i gdje je eliminacija ne-Srba provedena najpotpunije, ali su uglavnom zamijenila i u drugi plan gurnula ranije polaganje prava na zemlju na osnovu prebivališta. Ciljevi su se proširili na one zemlje gdje su rukovodioci procijenili da je tokom Drugog svjetskog rata izvršen genocid nad Srbima.

Može li se realizacija tih ciljeva pratiti događajima na terenu?

– U mom najnovijem svjedočenju pred Tribunalom u predmetu generala Ratka Mladića, ja sam na sljedeći način pokušao sudijama da objasnim značaj i utjecaj ovih ciljeva. Dva od šest strateških ciljeva su bili, prvo, uspostavljanje koridora kroz sjevernu Bosnu koji bi povezao istočni i zapadni dio Republike Srpske i, drugo, koridor između sjevera i juga duž rijeke Drine. Ova dva cilja susreću se u opštini Bijeljina, koja je 1991. godine imala apsolutnu većinu srpskog stanovništva – 59 posto. Ali, zapadno i južno od Bijeljine, nijedna opština nije imala apsolutnu većinu Srba u šest opština dužinom rijeke Save prema zapadu (do Srpca i Prijedora). Od ovih šest opština, u gradovima Bosanski Brod, Bosanski Šamac i Brčko, nijedna grupa nije imala apsolutnu većinu, a u dvije – Odžaku i Orašju – živjela je apsolutna većina Hrvata 1991. godine. Južno od Bijeljine, duž rijeke Drine, prve četiri opštine imale su apsolutnu većinu Bošnjaka (Srebrenica, Zvornik, Bratunac i Višegrad), a samo Rudo, daleko na jugu, imalo je apsolutnu većinu Srba.

Podaci koje iznosite svjedoče da se srpsko osvajanje tih područja nije temeljilo na pravu srpskog življa.

– Uz izuzetak nekoliko džepova Hrvata na sjeveru i tri enklave Bošnjaka na istoku, područja duž obje ove rijeke osvojena su do jula 1995. godine, a ne-Srbi koji su u njima živjeli su ubijeni ili protjerani. Stoga je zaokret od polaganja prava po osnovu srpskog življa prema strateškim ciljevima uključivao veće i raširenije masovne zločine nego što je to bio slučaj sa djelomičnim ili kompletnim osvajanjem pojedinačnih opština. Međutim, prvi strateški cilj bio je od ključnog značaja i u određenom smislu najteži za razumijevanje. On je glasio: "Državno razgraničenje od druge dvije nacionalne zajednice". Na površini, ovaj cilj govori o političkom odvajanju – granice između država – i fizičkom razdvajanju naroda, ali nije jasno da li se primjenjuje na pojedince ili najvažnija naselja jedne nacije. Ali kako je šest strateških ciljeva citirano i ponavljano još mnogo puta u narednim debatama, možemo se okrenuti drugim izvorima da bismo ustanovili namjeru autora.

Hrvati i Bošnjaci

Najjasnija od ovih jeste Karadžićeva izjava pred Skupštinom 1993. godine, kada on razmatra razmjenu teritorija koja bi mogla biti neophodna da bi se osigurali temeljni ciljevi bosanskih Srba. "Mi sasvim sigurno znamo da moramo nešto da damo, to je van svake sumnje ukoliko hoćemo da ostvarimo prvi strateški cilj, a to je da se ratosiljamo neprijatelja iz kuće, a to je Hrvata i Muslimana, da ne budemo više zajedno u državi." Značenje ove izjave ne može biti jasnije: Hrvati i Muslimani su naši neprijatelji i ne želimo nikoga od njih u našoj državi.

Od početka sukoba rukovodstvo bosanskih Srba radilo je na tome da osigura i međunarodno priznavanje Republike Srpske. Ja se još sjećam dabete na njemačkoj televiziji u kojoj sudjeluje ministar vanjskih poslova RS-a Aleksa Buha. Bio je predmetom ismijavanja i voditelja i publike u studiju.

– U pokušaju da ostvare taj cilj, oni su tražili način da se dodvore međunarodnoj zajednici, često negirajući ili prikrivajući masovna kršenja ljudskih prava u kojima su učestvovali. To se iznenada promijenilo u martu 1995. godine, kada je Karadžić izdao Sedmu direktivu Vojsci Republike Srpske. U njoj je naredio vojsci da "stvori uslove totalne nesigurnosti i besperspektivnosti daljnjeg opstanka i života mještana u Srebrenici i Žepi."

U kojem trenutku i zašto dolazi do radikalizacije u politici bosanskih Srba?

– Radikalna promjena rezultat je nekoliko faktora. Prvo, rukovodstvo bosanskih Srba bivalo je sve očajnije – zapravo su bili u panici – jer su se suočavali sa kontinuiranim osvajanjima hrvatskih oružanih snaga i Armije Republike BiH u zapadnoj Bosni. Drugo, rukovodstvo je postalo uvjereno da im se približava vojna intervencija zapadnih zemalja. Imajući to na umu, oni su napustili napore da dobiju odobrenje i priznavanje međunarodne zajednice i počeli su sa namjernim provokativnim napadima na svoje protivnike i međunarodne mirovne snage. Ovo je zaista bila radikalna promjena iako, koliko ja znam, ona ranije nije primijećena. Rukovodioci, posebno Karadžić i Mladić, znali su da javnost u Evropi i Sjevernoj Americi postaje sve nestrpljivija zbog naizgled beskorisnog prisustva njihovih vojnika u Bosni i Hercegovini. Oni su vjerovali da će dovođenje međunarodne zajednice u nezgodnu poziciju i izazivanje i ponižavanje njihovih mirovnjaka izazvati dovoljno užasa među zapadnim nacijama da ih navede da daju velike koncesije u mirovnim pregovorima i eventualno dovedu do povlačenja mirovnjaka. Iako su njihovi vojnici gubili bitke u zapadnoj Bosni, VRS je lako mogao zaprijetiti i savladati lako naoružane međunarodne mirovne trupe.

Radikalizam i zaoštravanje

U junu 1995. godine Karadžić je objasnio ovu radikalnu promjenu pristupa: "Moram da kažem da smo se mi odlučili na zaoštravanje", rekao je. "I vrhovna komanda i ja kao komandant, i sa Glavnim štabom smo usaglasili da je nama najlošiji rat niskog intenziteta, dugog trajanja itd. i da moramo zagrijati situaciju, uzeti šta se gdje može, stvoriti usijanu atmosferu i dramatizovati, zaprijetiti eskalacijom itd." „Jer smo primijetili kada god mi napredujemo na Goražde, na Bihać ili drugdje ili kada se oko Sarajeva zaoštri", objasnio je Karadžić, „da onda ide međunarodni pritisak da se diplomatska aktivnost ubrza."

Taj radikalizam je u jednom trenutku bio na uzlaznoj putanji, provociranje međunarodne zajednice postajalo je sve bezobzirnije. Kao da su im se Karadžić i Mladić rugali.

– Na terenu Vojska Republike Srpske počela je ponižavati međunarodnu zajednicu odmah nakon što je Karadžić potpisao Direktivu broj 7. Nekoliko civila ubijeno je kada je ponovno počelo granatiranje i snajperska aktivnost 12. marta 1995, a avion u kojem se nalazio šef civilnih poslova UN-a Yasushi Akashi pogođen je vatrom dok se približavao Sarajevskom aerodromu. Dodatno vršeći pritisak na izložene strance u Bosni i Hercegovini, srpske snage pritvorile su dvojicu švicarskih državljana 3. aprila na svom kontrolnom punktu na cesti za Sarajevski aerodrom.

Tih dana bili smo svakodnevno svjedoci brutalnosti Karadžićeve i Mladićeve vojske.

– Bosanski Srbi su 22. maja oteli nekoliko artiljerijskih oruđa iz UN-ovog skladišta u blizini Sarajeva i pojačali granatiranje grada. Govoreći u prvom licu množine poput kralja, Karadžić je priznao da su ova zarobljavanja uglavnom samo za pokaz i da nemaju neki vojni značaj. "To smo mi nešto oko Sarajeva radili, uzeli smo ta oružja, to su četiri oružja, možda nam nisu bila neophodna", rekao je obraćajući se Skupštini.

Svijet je tada bio šokiran fotografijama i televizijskim snimcima poniženih vojnika UNPROFOR-a.

– Nakon što je drugi val zračnih udara NATO-a pogodio srpska skladišta municije na Palama, u blizini Sarajeva, Karadžić i, vjerovatno, Mladić udvostručili su maltretiranje i ponižavanje. Naredili su svojoj vojsci da pripadnike UNPROFOR-a uzme kao taoce i da ih zavežu poput živog štita za potencijalne ciljeve bombardiranja. VRS je svoje prve taoce uzeo 26. maja i objavio videosnimak na kojem se vide razoružani vojnici UNPROFOR-a kako su lisicama vezani za vrata oštećenog skladišta municije na Palama. U narednih nekoliko dana, 257 pripadnika UNPROFOR-a je lisicama svezano za mostove, dalekovode i druge strateške ciljeve na širem području Sarajeva. Karadžić je preuzeo odgovornost za iniciranje uzimanja talaca: "Mi smo naredili hapšenje", on je kasnije objasnio. "Nismo baš pojedinosti naredili kako će se vezivati." "Odrazilo se dobro, to je bilo vrlo šokantno za svijet", istakao je sa ponosom.

Nažalost, zbog neadekvatnog i neblagovremenog odgovora međunarodne zajednice, taj radikalizam eksplodirao je u julu 1995. u Srebrenici.

– Da, ta nova radikalna strategija je navela srpske nacionaliste iz BiH da bukvalno pregaze Srebrenicu, zajedno sa međunarodnim mirovnim snagama koje su u njoj bile stacionirane i ubiju mnoge njene građane u akciji za koju je već nekoliko sudova i tribunala utvrdilo da predstavlja genocid.

Srebrenica, Žepa, Tomašica

Čitavo čovječanstvo je šokirano i pogođeno ovim nedjelima. Pogledajte sada kakve nam prizore nudi Tomašica. Osvajanje Srebrenice i Žepe, zajedno sa ubijanjem civila u Sarajevu, predstavlja posljednje, osude vrijedno nedjelo koje su počinili tvorci Republike Srpske i koje će zauvijek označavati naslijeđe njihovog pokreta.

Sve što se nakon toga događalo, uključujući i Dayton, svjedoči o jednoj nezavršenoj ratnoj priči. Njene posljedice i danas trpe svi građani Bosne i Hercegovine.

– Priča o stvaranju Republike Srpske nije ni u kojem slučaju priča sa sretnim završetkom. To je priča o nacionalističkoj ideološkoj zaluđenosti, prolaznoj vojnoj nadmoći, pretjeranoj ambiciji i, u konačnici, priča o vojnoj i moralnoj kapitulaciji. Nažalost, teško da je ova priča mogla biti drugačija. Zahvaljujući svjedočenjima i dokumentima koji su prezentirani tokom suđenja pred Haškim tribunalom, mi sada znamo da je internu dinamiku SDS-a, Republike Srpske i Skupštine bosanskih Srba karakteriziralo stalno zahtijevanje sve većih osvajanja, sve kompletnije eliminacije ne-Srba i tvrdoglavo odbijanje da se prihvati mir koji bi im dodijelio manje od zadatih šest strateških ciljeva. Republika Srpska stvorena je na račun previše žrtava, previše socijalnog previranja i jako puno užasnog nasilja. Previše ljudi je platilo cijenu njenog stvaranja. Bit će potrebna velika transformacija da bi se taj entitet okrenuo budućnosti i stvaranju prednosti za svoje građane i svjetsku zajednicu. 

oslobodjenje.ba