Termin “etničko čišćenje” kao eufemizam za genocid nad Bošnjacima

Peti članak iz knjige „NEGIRANJE GENOCIDA NAD BOŠNJACIMA“ mr. Elvedina Mulagića  

“Etničko čišćenje” kao eufemizam za genocid

U opisivanju genocidnih radnji nad Bošnjacima tokom perioda 1992­1995. godine, ali i poslije, najčešće korišten termin u vokabularu međunarodne javnosti bio je “etničko čišćenje”. Zbog tog je rasvjetljavanje motiva korištenja ovog pojma od izuzetne važnosti.

“Etničko čišćenje“ se kao termin po Bruneteau (2005: 130) “pojavljuje 1981. tokom previranja na Kosovu”, dok je prema Letici (1998: 95) ovaj termin “skovala srpska elita u ranim 1980-tim godinama opravdavajući vlastitu agresivnu i genocidnu politiku”. U međunarodnom vokabularu, prema stavovima mnogih autora, ovaj termin se pojavio prvi put 1992. godine, opisujući njime počinjene zločine i oružani sukob na prostoru bivše Jugoslavije (Bruneteau, 2005: 130; Elsie, 2001: 3, Letica, 1998: 19; Schabas, 2000: 190; Show, 2007: 48). U tom smislu može se reći da je termin “etničko čišćenje” izumljen od strane nosilaca velikosrpskog projekta i mnogo prije početka oružanog sukoba 1990-ih godina u bivšoj Jugoslaviji, dok je svoju međunarodnu primjenu doživio odmah po pokretanju rata protiv Bosne i Hercgovine i genocida nad Bošnjacima.

Pored utvrđivanja korijena ovog termina, kao krucijalan zadatak se nameće i analiziranje tretmana ovog termina od strane UN-a i drugih međunarodnih institucija i organizacija. U decembru 1992. godine Generalna skupština UN-a se odredila da je “užasna politika ‘etničkog čišćenja’ oblik genocida”,^{drugih pripadnika snaga bosanskih Srba koji su bezobzirno ubijali i tukli civile tokom etničkog čišćenja grada.”[3]} Predstavljena hronologija korištenja ovog termina u zvaničnom vokabularu tijela UN-a ukazala je na dvostruke i oprečne standarde. Termin je korišten na početku oružanog sukoba u BiH pod navodnicima, da bi se kasnije navodnici “izgubili”, a termin doživio potpunu afirmaciju na međunarodnom nivou širokom upotrebom u zvaničnim institucijama UN-a. Čak je i MKSJ koristio ovaj termin u svojim zvaničnim dokumentima, iako isti nije imao nikakvo značenje u međunarodnom pravu. U početnom periodu izvršenja genocida “etničko čišćenje” je prepoznato kao sinonim za genocid, dok je u poodmakloj fazi pokušano s razvojem odvojenog koncepta za ovaj termin. Razlozi primjene dvostrukih standarda vrlo su jednostavni i jasni, a to je bio pritisak međunarodne javnosti da se genocid zaustavi, jer kako kaže Blum “česta upotreba ovog termina signalizira nedostatak volje da se genocid zaustavi”.^[5] Međunarodni sud pravde ustvrdio je: “Ipak, nije moguće izvesti zaključak da radnje opisane kao ‘etničko čišćenje’ ne mogu nikako predstavljati genocid” (MSP, Presuda… , para. 190). Dakle, očigledno je da je ovaj termin korišten kao sinonim za genocid u mnogim slučajevima, sve s ciljem eufemiziranja okrutnih i stravičnih zločina koji su počinjeni, prevashodno, nad Bošnjacima. Zamjenski termin bio je mnogo prihvatljiviji za međunarodne zvaničnike zbog toga što njegovo korištenje nije izazivalo velike reakcije međunarodne javnosti. Ali, isto tako se ne smije zanemariti njegov drugi aspekt, a to je pokušaj kreiranja novog generičkog pojma kojim bi se zasebne vrste zločina po međunarodnom pravu, a koje su počinjene na prostoru bivše Jugoslavije krajem prošlog stoljeća, obuhvatile jednim terminom. Korištenje ovog termina ujedno predstavlja krucijalni dokaz da su zvanična međunarodna tijela UN-a eufemizirala genocid nad Bošnjacima. MKSJ je ispoljio nedosljednost u korištenju ovog termina, definirajući ovu pojavu kao sinonim za genocid ili kao zaseban pojam.

Schabas je pokušao predstaviti odvojene koncepte za “etničko čišćenje” i genocid: “Obje pojave dijele isti cilj, koji predstavlja eliminaciju progonjene grupe s date teritorije. Dok materijalne radnje provedene u počinjavanju ovih zločina mogu sličiti jedne drugima, oni imaju dvije različite specifične namjere. Jedna je namjerno raseljavanje stanovništva, druga da se uništi stanovništvo” (Schabas, 2000: 200). Međutim, grupa autora predvođena Gregory Stantonom razotkrila je suštinsku manjkavost Schabasove tvrdnje: “Ova distinkcija ignorira činjenicu da genocidni masakri često imaju obje namjere, namjerno uništavanje substancionalnog dijela grupe, specifična namjera potrebna za dokazivanje genocida, i isto tako namjeru zastrašivanja populacije radi bježanja ili prisilne deportacije.”^[7] što ne spada u domen prisilnog premještanja stanovništva.

Potrebno je obraditi etimologiju i značenje ovog termina za izumitelje termina – ideologe genocida nad Bošnjacima. Prema Blumu, termin “’čišćenje’ normalizira zabludu da su masakri mjere na promoviranju ‘higijene’”.^[9] Izumitelji termina smatraju “etničko čišćenje” sasvim prirodnom pojavom, za što se uporište pronalazi u etimologiji termina, jer ovaj termin za izumitelja, ustvari, predstavlja pročišćenje nacije od stranih “kontaminanata”. Termin se etimološki veže za korijene genocida nad Bošnjacima, odnosno, svoje utemeljenje pronalazi u historijskom kontinuitetu genocida. Tako se genocidne radnje nad bogumilima u zvaničnoj literaturi SPC definiraju kao “čišćenje zemlje od raznih pagansko-hrišćanskih sekti” (Dušanović, 2008: 167). Termin svoje utemeljenje pronalazi i u srpskoj nacionalnoj mitologiji koja je prema Sellsu uspostavljena na premisi (1996: 32) “da srpska nacija neće biti oživljena dok se Lazar ne podigne iz mrtvih i potomci Lazarovih ubojica ne očiste iz srpske nacije”. U većini programskih genocidnih dokumenta četničkih jedinica značajno mjesto zauzima termin čišćenje kojim se želi opisati istrebljenje drugih naroda.^[11] Pozivi na istrebljenje Tutsija jasno su i nedvojbeno upućivali pripadnike plemena Hutu da “očiste” zemlju od Tutsija, ali je to objavljivano kodiranim porukama. Pozivi za istrebljenje Jevreja su, također, bili prikriveni ili kodirani, tako da su među više kodnih direktiva nazivani i kao “čišćenje”.

Termin “etničko čišćenje” se pojavljuje u trostrukoj ulozi: kao kodirana direktiva za izvršenje genocida, kao motivator mobilizacije širih narodnih masa radi “čišćenja” nacije od stranih “kontaminanata” i kao prikrivanje ili eufemiziranje počinjnih zločina i genocida. Ovdje se ne može uočiti bilo kakva razlika između poziva na “čišćenje” nacije od kontaminiranog elementa u odnosu na “istrage” bogumila ili “poturica” koje se vrednuju kao djelo oslobađanja od nevjernika. Prikrivanje ili kodifikacija genocidnih akata osmišljeno je tokom razvijanja plana za izvršenje genocida i također služi kao osnova za negiranje genocida, jer razvija specifični vokabular negiranja koji se još u početnoj fazi izvršenja genocida usvaja od strane širih narodnih masa. “Etničko čiščenje” je kao termin predstavljalo i krajnje željeno stanje – ishodište, ono stanje koje se jedino moglo ostvariti primjenom genocidnih akata.

Iako je na početku rata protiv Bosne i Hercegovine zvaničnim aktima UN-a priznat genocid koji se dešavao na njenom teritoriju, nakon izvjesnog vremena termin genocid se u potpunosti izbacuje iz zvaničnog vokabulara UN-a i ustupa mjesto novoizumljenom eufemizmu “etničko čišćenje”, a koji kao takav nikada nije usvojen i verificiran kao termin sa specifičnim pravnim statusom. Veoma rasprostranjeno korištenje ovoga pojma u vrijeme izvršenja genocida na terenu onemogućilo je prepoznavanje genocida na međunarodnoj sceni. Značajno je naglasiti da se izumljivanjem kovanice “etničko čišćenje” pokušalo doći do generičkog pojma kojim će se obuhvatiti svi zločini i kršenja međunarodnih pravnih normi počinjenih u oružanim sukobima na prostoru bivše Jugoslavije na kraju XX stoljeća. Pri tome su bile zanemarene konceptualne razlike između ratnih zločina, nečovječnog postupanja i kršenja normi međunarodnog humnitarnog prava s jedne strane i genocida počinjenog nad bošnjačkim narodom s druge strane. U kontekstu genocida nad Bošnjacima, korištenje “etničkog čišćenja” ima svoje historijsko i etimološko utemljenje i uvijek se odnosilo na efemiziranje počinjenih genocidnih radnji. U novije doba ovaj se termin pokušava predstaviti kao odvojen koncept za prisilno premještanje stanovništva, što nije ništa drugo do pokušaj da se izvrši parcijalizacija koncepcije genocida, izdvajanjem jedne genocidne radnje i predstavljanjem iste zasebnom pojavom.

^[2]      Presuda Dušku Tadiću, MKSJ, predmet broj: IT-94-1-T, 14.07.1997., str. 29. Dostupno na: http://icr.icty.org/frmResultSet.aspx?e=k5ajcj3xrc515h550af3i545& StartPage=1&EndPage=10 (Pristupljeno: 16.11.2011.)

^[4]      R. Blum i dr., nav. djelo.

^[6]     R. Blum i dr., nav. djelo.

^{sam Lemkin je ustvrdio da u drugoj fazi genocida dolazi do “nametanja nacionalnog obrasca tlačitelja”, što može da se odnosi “na samu teritoriju, nakon odstranjivanja populacije i kolonijalizacije područja tlačiteljskom populacijom”. R. Lemkin, nav. djelo, str. 79.}

^[9]     B. Plavšić, Svet, 06.09.1993., Novi Sad. Preuzeto iz: E. Zgodić, Politike fantazija: o krivotvorenju rata protiv Bosne i Hercegovine,

Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava Univerziteta u Sarajevu, 2005, str. 58.

^[11]    R. Blum i dr., nav. djelo.

Akos.ba